Nie mam wątpliwości, że Jacek Bartosiak stworzył dzieło wybitne. Gdybym miał określić jednym słowem głównego bohatera, to powiedziałbym, że jest wieszczem, powieść zaś cechuje wielowymiarowość interpretacyjna. Jej czytelnik musi być człowiekiem myślącym i niebojącym się zatrzymać w zadumie przy jednym zdaniu na kilka minut.
Kiedy naiwny romantyzm zakłada, że polityka rządzi się ideałami i wartościami, naiwny realizm czyni dokładnie odwrotnie. Widzi tylko brutalną grę i starcie sił, wierząc, że rola idei jest zerowa. Obie postawy są błędne, bo przedstawiają sprawy zbyt zerojedynkowo.
Patryk Jaki czytający książkę wywołuje większy odzew niż jego ekstremistyczno-antyeuropejskie i sprzeczne z polską racją stanu wypowiedzi w Europarlamencie. Ta nierównowaga w krytyce rodzi podejrzenie eskapizmu w jakiś kulturowy skansen, gdzie pilnujemy, by nie wszedł nikt obcy.
Wszystkie ideały, o których pisał Fukuyama, mogą być wartościowe, nawet jeśli nie stoi za nimi walor konieczności. A zatem na czym polega w praktyce odrzucenie idei końca historii?
„Czy pan myśli, że artykuł 5. NATO strzela amunicją? Przecież my staramy się o wojska amerykańskie właśnie dlatego, że nie wierzymy w artykuł 5. Za podpisami polityków musi istnieć realna siła, oparta w geografii. Werbalne zobowiązania nie mają znaczenia, szczególnie w polityce. Siła, a nie słowa – obudźmy się wreszcie!”, mówi ekspert do spraw geostrategii.