Rafał Wonicki

Niedokończony projekt transcendentalnej filozofii społecznej

Książka ta jest zapisem wykładów prowadzonych przez zmarłego niedawno Profesora Marka J. Siemka w Instytucie Filozofii UW w roku 1994/95. Wykłady te stanowią fenomenalne wprowadzenie w problematykę klasycznej filozofii niemieckiej (poczynając od Jacobiego, poprzez Fichtego, a kończąc na Schellingu) oraz w problematykę filozofii praktycznej – przede wszystkim zaś filozofii społecznej, etyki i filozofii prawa. Są też dobrym przykładem tego, jak można wykorzystać, wydawać by się mogło, przebrzmiałe już systemy filozoficzne, do zrozumienia i opisu „naszych” nowoczesnych czasów, w których przyszło nam żyć. Jednym z możliwych spojrzeń jest więc czytanie ich przez pryzmat obecnego życia społeczno-politycznego.

Wykłady te mogą również posłużyć zainteresowanym czytelnikom do zgłębienia źródeł nowoczesności i współczesnej kondycji ludzkiej. Siemek bowiem jako filozof, którego interesowały warunki wolnego i równego współżycia obywatelskiego, uważał, że w czasach określanych przez wielu jako ponowoczesne potrzebujemy restytucji nowoczesnego, a więc i oświeceniowego rozumu. Rezygnacja z rozumu posądzonego o irracjonalność i instrumentalność może nas bowiem niebezpiecznie cofać do przednowoczesnego sposobu budowania wspólnoty politycznej. W tym sensie twórczy wysiłek rekonstrukcji myśli Fichtego czy Schellinga jest podyktowany przekonaniem o potrzebie dostarczenia polskiemu społeczeństwu innego niż relatywistyczny (jeśli chodzi o wartości) lub neoliberalny (jeśli chodzi model relacji) sposobu rozumienia relacji międzyludzkich.

Zza rozważań zawartych w wykładach wyłania się więc niedokończony projekt transcendentalnej filozofii społecznej. Filozofii pytającej za Kantem o warunki możliwości zawiązania się wspólnoty, o warunku uspołeczniania, o to, według jakich praw podmiot swoją własną aktywnością konstytuuje świat społeczny. Transcendentalna filozofia społeczna na pierwszy plan swoich dociekań wysuwa zarazem ideę intersubiektywności i racjonalności, w wykładach rekonstruowaną przede wszystkim poprzez „Teorię wiedzy” Fichtego. Mówiąc najogólniej, zdaniem Siemka, który korzysta z rozważań Fichtego (ale również obecnych w tle myśli Kanta czy Hegla), podmiot – uznając, że inny podmiot jest wolny i rozumny – sam manifestuje swoją wolność i rozumność. To wzajemne uznanie jest zaś konieczną zasadą nowoczesnego uspołecznienia. Uspołecznienia, jak mawiał Siemek, przez indywiduację (czyli uznania idei nowoczesnej indywidualnej wolności za podstawę umowy społecznej) oraz indywiduacji przez socjalizację (czyli wskazania, że współcześnie jednostki uzyskują zabezpieczenie swoich praw i wolności jedynie w społeczeństwie). Celem transcendentalnej filozofii społecznej było z jednej strony odsłonięcie tego mechanizmu, a więc przyczynienie się do lepszego zrozumienie procesów, które wykreowały świat, jaki znamy, z drugiej zaś pokazanie, że mechanizmy te są nie tylko instrumentalne, ale w toku swojego rozwoju stają się także samorefleksyjne.

Wykłady prowadzone przez Profesora warto przeczytać również z kilku innych powodów. Pierwszym jest niezwykła lekkość i swoboda opisywania kwestii filozoficznie trudnych. Drugim, gawędziarski sposób opowiadania o rzeczach i pojęciach tak abstrakcyjnych, jak wspomniana wcześniej transcendentalność czy intersubiektywność. Objaśniając te pojęcia oraz całe złożone systemy filozoficzne, Siemek posługuje się przykładami czy to z literatury, czy to z życia, często życia samych opisywanych myślicieli, dzięki czemu czytelnicy nawet nieobeznani z tymi systemami filozoficznymi i postaciami rozumieją nić przewodnią każdego z wykładów. Dzięki tym zabiegom otrzymujemy jasne wprowadzenie do skomplikowanych systemów myślowych i teoretycznych takich, mówiąc współczesnym językiem popkultury, gwiazd filozofii niemieckiej, jak Fichte czy Schelling.

Dodatkowo, charakterystyczną cechą tych spisanych wykładów jest naświetlanie określonych wątków i procesów z różnych perspektyw. W ten sposób powstaje fabularyzowana opowieść, z polemikami i postaciami, które ze sobą żywo dyskutują, inspirują się sobą i tworzą systemy filozoficzne, których celem jest ujęcie i zrozumienie własnych czasów. Warto podkreślić, że jest to jednak nie tylko zapis rozmowy niemieckich filozofów między sobą, jest to również subtelna polemika Siemka z nimi. Siemek oddaje im głos, by przybliżyć ich poglądy, ale również po to, by opierając się na ich dyskusjach, wykrystalizować swoje własne stanowisko, tak jak to ma miejsce choćby w wypadku interpretacji Fichteańskiej gry ja i nie-ja z „Teorii wiedzy”, z której Profesor wyprowadza, jego zdaniem, paradygmatyczny dla nowoczesnego sposobu uspołecznienia model intersubiektywności, gdzie podmiot kształtuje się zawsze w dialogu z innym.

Siemek, jaki wyłania się z tych wykładów, to – rzec by można – późny romantyk wczesno-polskiej nowoczesności, przekręcając nieco przewrotnie, ale nie bez odniesienia do jego własnej postawy i sposobu myślenia słowa, których użył, by scharakteryzować myśl Adorna w posłowiu do „Minima moralia”. Paradoksalnie więc można powiedzieć, że był on romantykiem, który stał na straży rozumu. Oddajmy na koniec głos samemu Siemkowi, przytaczając fragment wypowiedzi polemicznej wygłoszonej po referacie Richarda Rorty’ego, która ukazała się w książce „Habermas, Rorty, Kołakowski. Stan filozofii współczesnej”, przyświecającej, moim zdaniem, prowadzonym przez Profesora wykładom z klasycznej filozofii niemieckiej: „Trzeba pamiętać, że tym, czego tutaj potrzebujemy – nie tylko w Polsce, lecz w Europie, a zwłaszcza w Europie Środkowo-Wschodniej, jest nie tyle piękna równość wszelkich możliwych pojęć i źródeł inspiracji, w której znikają jakiekolwiek granice między filozofią i nauką, poezją i polityką, ile raczej znalezienie w filozofii (oczywiście nie tylko w niej, lecz także w niej) ogólnych ram dla umysłowej i kulturalnej racjonalizacji”.

Książka:

Marek J. Siemiek, „Wykłady z klasycznej filozofii niemieckiej”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.

* Rafał Wonicki, doktor filozofii, członek redakcji „Kultury Liberalnej”.

„Kultura Liberalna” nr 128 (25/2011) z 21 czerwca 2011 r.