Tożsamość miasta zawarta w dokumentach historycznych nie byłaby tak barwna, gdyby nie legendy, które ukazują ją w innym wymiarze – wymiarze ludzkiej wyobraźni, skojarzeń, pamięci zbiorowej i przekazu ustnego. Niniejsza antologia to pierwszy tak obszerny, bo ponad sześćsetstronicowy, wybór legend warszawskich. Obok powszechnie znanych utworów, czytelnik znajdzie tu legendy przywołujące zdarzenia i obiekty, o których być może usłyszy po raz pierwszy. Obrazy Warszawy zebrane w antologii mogą zresztą zaskakiwać, różnią się bowiem od powszechnie utrwalonych wizerunków Warsa i Sawy, Syreny, Bazyliszka czy Złotej Kaczki, które są symbolami stolicy. Ilustracje Wojciecha Pawlińskiego burzą schemat klimatycznych bajkowych obrazków, znanych np. z teki Jana Marcina Szancera. Co więcej, koncepcja plastyczna ilustratora „Legend…” wydaje się początkowo trudno akceptowalna ze względu na swoją surowość, ostatecznie jednak uwodzi ona konsekwencją kolorystyki, ostrego geometrycznego kształtu i prostotą przekazu. Intryguje zestawienie staropolskiego języka z nowoczesnymi, ekspresyjnymi kształtami i kolorami.
Tę ilustracyjną niespodziankę zapowiada już tłoczona trójwymiarowa okładka, z gęstym deseniem zabudowy staromiejskiej w kształcie prostokątów i trójkątów, na tle którego umieszczony został „wojak niestary, urodziwy, i takiej fantazji, że diabła samego wziąłby za rogi, jeśli by ten stanął mu do oczu”, jakby wyskoczył wprost ze „Złotej Kaczki” Ewy Szelburg-Zarembiny. W ilustracjach obecna jest dziecięca prostota, a zarazem dojrzałość wysublimowanego artysty, tworzącego kod warszawskości w rysunkach-plakatach, z powodzeniem mogących stanowić autonomiczne dzieła. Forma niektórych – przywołująca skojarzenia z wycinankami – dodaje kolorytu interpretacjom miejskich tematów, podszytych ludową tradycją.
Nieocenioną wartością antologii jest historyczne wprowadzenie do całości tekstu oraz do każdego opisanego w zbiorze miejsca na mapie Warszawy. Pozwala ono legendarne wydarzenia umieścić w kontekście historycznym, a czasem wyeliminować nieprawidłowość chronologiczną, utrwaloną przez dziesięciolecia w ustnych przekazach. Na przykład ujęcia wody w oprawie z XIX w., istniejące do dziś na rynku Starego Miasta oraz pod postacią „Grubej Kaśki” w alei Solidarności, nie są architektonicznymi reliktami miejsc, w których zatrzymały się perły z rozsypanego naszyjnika Anny Jagiellonki, rzucone tam w nadziei na cudowny ratunek przed suszą.
Część historyczną dopełniają bogate przypisy, słownik opracowany przez Annę Martę Zdanowską oraz noty rozdziałowe, przygotowane przez Pracownię Studiów Miejskich.
„Legendy warszawskie” to pozycja obowiązkowa dla varsavianistów i przewodników warszawskich. Trafny wybór opowieści – a więc prezentujący historie, które szczególnie poruszą słuchaczy, okażą się adekwatne do ich wieku i wiedzy, a także celu wycieczki – to zawsze wielkie wyzwanie i sprawdzian umiejętności przewodnika. Wycieczka ma zapadać w pamięć – najmłodszych nie interesują wywody popularnonaukowe, lecz efekt i umiejętność interaktywnego przekazu. Bywa, że uczestnicy dopowiadają inne, znane im wersje legendy, przewodnik czy nauczyciel powinien więc znać ewolucję danego wątku, aby odpowiednio skorygować nielogiczne nieraz, utrwalone jednak w literaturze wywody. Po pojawieniu się niniejszej antologii, zbierającej większość interpretacji warszawskich legend, już nikt zawodowo zajmujący się przewodnictwem nie powinien mieć problemów z dotarciem do tekstów źródłowych, dotychczas rozproszonych. W książce wykorzystano utwory takich autorów, jak: Artur Oppman, Ewa Szelburg-Zarembina, Hanna Januszewska, Maria Krüger, Wanda Chotomska, Zdzisław Nowak, a także podania spisane w XIX w. przez folklorystów i historyków: Kazimierza Władysława Wójcickiego, Romana Zmorskiego, Walerego Przyborowskiego oraz opracowania funkcjonujące w sieci internetowej.
W antologii umieszczono legendy odwołujące się do miejsc znanych i odwiedzanych, znajdujących się w obowiązkowym programie wycieczek, a także do obiektów dziś już nieistniejących. Jedne i drugie zostały zaznaczone na mapie, ułatwiającej – szczególnie młodszym odbiorcom – aranżowanie spacerów czy gier miejskich w poszukiwaniu śladów materialnych i historycznych przestrzeni, nie tylko na Trakcie Królewskim.
Na słowa uznania zasługuje opatrzenie każdej legendy symbolem graficznym, informującym, czy dany utwór jest odpowiedni dla młodego czytelnika. Piktogramy niebieskie – przywołujące na myśl łagodne wiślane fale – informują o niskim stopniu trudności tekstu; piktogramy czerwone, przypominające języczki ognia piekielnego, ostrzegają przed „legendą straszną/trudną dla młodszego czytelnika”. To proste rozwiązanie ułatwia rodzicom i nauczycielom dobranie lektury do wieku i poziomu wrażliwości dzieci, bez niepotrzebnego narażania ich na negatywne emocje.
„Legendy warszawskie” nie są księgą zapisaną do końca. Proces funkcjonowania legend w przestrzeni publicznej i ich percepcji w świadomości społecznej trwa i ewoluuje. Nowoczesne środki wyrazu oraz powszechność mediów i portali społecznościowych dają okazję do nieograniczonych interpretacji i reinterpretacji legend. Przykładem może tu być promocyjny festiwal „Nowi Warszawiacy” z 2015 r. i przeprowadzona na nim gra miejska „Syreny w Warszawie” – w formie orędzia telewizyjnego podano informację o grupie syren zabłąkanych w miejskiej sieci kanalizacyjnej. Zaproponowano im – po pobycie w Centrum Przystosowawczym – honorowe obywatelstwo Warszawy. Motyw legendy warszawskiej, uwiecznionej w herbie miasta, stał się w tym przypadku wątkiem skłaniającym mieszkańców stolicy do refleksji nad tolerancją i otwartością na nowych współmieszkańców.
Legendy łączą dzieciństwo z dorosłością. Skłaniają do tego, by do nich wracać, interpretować je na nowo – przez pryzmat doświadczeń nowych pokoleń czytelników. „Legendy warszawskie. Antologia” to książka nie tylko dla dzieci – ukryty sens niektórych legend mogą odczytać wyłącznie dorośli. Niech ten tekst będzie zachętą do wspólnego, rodzinnego poznawania dziejów Warszawy.
Książka:
„Legendy warszawskie. Antologia”, wybór legend: Anna Marta Zdanowska; opracowanie, przypisy, redakcja i korekta: Julia Odnous; ilustracje, projekt graficzny i skład: Wojciech Pawliński; szkic historyczny o Warszawie: Krzysztof Zwierz; posłowie: Łukasz Bukowiecki, wyd. Muzeum Warszawy 2016.
Rubrykę redaguje Paulina Zaborek.
