Powstanie warszawskie to wydarzenie ważne dla mnie osobiście. Od dziecka byłem wychowywany w szacunku dla tego zrywu, moi bliscy oraz ludzie z otoczenia, w którym się wychowywałem, brai w nim udział. Dopiero później spotkałem się z poglądem określającym podjęcie walki jako niepotrzebne, szkodliwe, a nawet zbrodnicze. Nie jest moim zamiarem udowadnianie słuszności żadnej z tych interpretacji. Chcę tylko zauważyć, że wokół symboliki powstańczej od dawna narasta konflikt, który może wpłynąć na znaczenie tej rocznicy w przyszłości.
Zacznijmy od tego, że lata temu powstanie warszawskie było obchodzone z mniejszym rozmachem niż dzisiaj. Przez wiele lat wydarzenia rocznicowe miały charakter dość lokalny, zogniskowany wokół warszawiaków, którzy brali udział w tym wydarzeniu lub go doświadczyli. Warszawa wprawdzie od dawna zatrzymuje się na minutę 1 sierpnia o godzinie 17.00, jednak praktyka ta jeszcze do niedawna nie była znana w innych polskich miastach. Popularyzacja powstania, wraz z jego narastającą tabloidyzacją, przyczyniła się nie tylko do wzrostu świadomości, że do powstania w ogóle doszło, ale też do znaczącego treściowego spłycenia. Wieloletnia działalność Muzeum Powstania Warszawskiego, które podjęło się przypisania temu wydarzeniu nieco innej narracji – przede wszystkim poprzez nagłośnienie go jako „niegdyś zapomnianego” – okazała się sukcesem. Jednak ten sukces ma też skutki uboczne.
Powstanie warszawskie ostatecznie zostanie wygrane, co paradoksalnie będzie być może jego największą klęską. | Wojciech Kacperski
Popularyzacja tematyki powstańczej spowodowała jej trywializację, zaś symbolika została przejęta przez wiele grup, które dotychczas bezpośrednio się do niego nie odwoływały. Redaktorzy prawicowych gazet prześcigają się w coraz bardziej kuriozalnych komentarzach, jak choćby ten Tomasza Sakiewicza, który przekonuje, że z roku na rok powstanie warszawskie jest „coraz bardziej wygrane”. Absurdalność tych słów skrywa ich mroczny sens. Chodzi o to, że po latach ciszy wokół tej rocznicy teraz może wybrzmieć ona – zdaniem Sakiewicza – należycie głośno. Odnoszę jednak wrażenie, że wybrzmiewa aż nazbyt głośno. Dziś przez sam środek Warszawy potrafią przejść zorganizowane grupy ONR, oblepione symboliką faszystowską, które jednocześnie rzekomo czczą pamięć powstania.
Walka o pamięć powstania warszawskiego toczy się w tej chwili. Podczas gdy ostatni świadkowie tamtych wydarzeń umierają, dokonuje się swoiste reinterpretowanie sierpniowego zrywu, spłaszczenie jego znaczenia i zawłaszczenie go przez radykalne grupy. Z niespotykaną dotychczas intensywnością mit powstania zostaje zamknięty w taniej symbolice coraz bardziej kuriozalnych produktów mających symbolizować dumę z Polski i tego wydarzenia. Rok temu można było kupić pościel ze zdjęciem zrujnowanej Warszawy, w tym roku nawet bieliznę czy ubranko dla psa. Produkty te służą umacnianiu jedynej słusznej wizji powstania, która przede wszystkim kojarzyć się ma z patriotycznym uniesieniem pierwszych kilku dni walki. Zamknięcie jego znaczenia tylko w tej perspektywie wypacza jednak sens całości i wcale nie pozwala zrozumieć ofiary, jaką była klęska całego przedsięwzięcia, połączona z wymordowaniem setek tysięcy cywilów. Jednak w promowanym obecnie przekazie nie ma miejsca na zwątpienie, które towarzyszyło powstańcom pod koniec walk. Brakuje także refleksji nad ogólnym bilansem wydarzeń, których początek tak hucznie się dziś obchodzi.
Wieloletnia działalność Muzeum Powstania Warszawskiego, które podjęło się przypisania temu wydarzeniu nieco innej narracji – przede wszystkim poprzez nagłośnienie tego wydarzenia jako „niegdyś zapomnianego” – okazała się sukcesem. Jednak ten sukces ma też skutki uboczne. | Wojciech Kacperski
To zdumiewające, że wraz z narastającą wiedzą na temat powstania – licznymi książkami, materiałami wizualnymi, spisanymi wspomnieniami – doświadczamy tak radykalnego spłaszczenia znaczenia tego wydarzenia. Podczas gdy, jak co roku, rocznica wybuchu powstania obchodzona jest bardzo hucznie, jego zakończenie w pierwszych dniach października przechodzi w zasadzie niezauważone przez media. Brakuje w tym równowagi. Nawet jeśli chcemy wierzyć, że były to „63 dni chwały”, to chwała ta miała swoją cenę i powinniśmy o tym pamiętać. Słuchając przez lata opowieści bliskich na temat powstania warszawskiego, wielokrotnie zadawałem sobie pytanie: ile sam mógłbym poświęcić za swój kraj? Odpowiedź na to pytanie jest w gruncie rzeczy bardzo indywidualna i nie sprowadza się tylko do tego, czy walkę należało podjąć.
Pamięć wydarzeń takich jak powstanie warszawskie potrzebuje głębszego zrozumienia, ponieważ w przeciwnym razie staje się papierowa i sztuczna. Pokolenie, dla którego wydarzenie sprzed 74 lat jest tylko opowieścią o tym, jak to młodzi ludzie poszli do walki z okupantem, nie dowie się niczego nowego, jeśli będzie na okrągło słuchać o bohaterstwie i męstwie powstańców. Będą polegać na uproszczonych, komiksowych treściach, które ograniczają się do hasła „63 dni chwały”. Powstanie warszawskie ostatecznie zostanie wygrane, co paradoksalnie może być jego największą klęską. Bo choć pamiętać powinniśmy, to zapamiętywać można w sposób niewłaściwy. I tego – obawiam się – jesteśmy właśnie świadkami.
* Fot. wykorzystana jako ikona wpisu: Contando Estrelas Źródło: Flickr.com (CC BY-SA 2.0)
