Dwie fotografie, to samo miejsce, odstęp czasu – zaledwie 6 lat. Na obu pyszni się imponująca rzeźba byka niosącego na plecach kobietę, a pod postumentem stoi grupka ludzi. Tylko otoczenie stojących kompletnie się zmienia, a atmosfera obu zdjęć zasadniczo się różni. Na pierwszym grupa zawadiackich podoficerów zwiedzających w czerwcu 1929 roku Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu. Patrzą śmiało w obiektyw, a niektórzy dumnie prężą pierś udekorowaną Krzyżami Walecznych i medalami za rok 1920. Dookoła nich eleganckie zabudowania wystawowe, otwarte przed niespełna miesiącem, przez które przetoczy się w sumie 4,5 miliona ludzi podziwiających dokonania kulturalne i gospodarcze pierwszego dziesięciolecia odrodzonej Polski. „Pewuka”, jak popularnie zwano wystawę, wieńcząca krótki czas prosperity stanie się wielkim sukcesem młodego państwa, wizytówką jego osiągnięć i jednym z najjaśniejszych punktów dwudziestolecia. Jej barwny mit przyćmi bohaterów drugiej fotografii. Grupę ludzi, zapewne bezrobotnych, których twarzy nawet nie można rozpoznać. Stoją po drugiej stronie tego samego pomnika, jakby na zapleczu historii. Wokół rozciąga się opustoszały i dystopijnie ponury teren powystawowy, a w tle majaczą niszczejące zabudowania, które kilka lat wcześniej przyjmowały zagraniczne delegacje i dziennikarzy z 30 krajów świata.

Jakiś czas po hucznych uroczystościach wieńczących wystawę, przemowach notabli i peanach na cześć Odrodzonej, do opustoszałych pawilonów wprowadzili się bezrobotni i eksmitowani, znajdując tam schronienie. Ich osiedle poznaniacy nazwali ironicznie „Wesołym Miasteczkiem”, nawiązując w ten sposób do wielkiego parku rozrywki, który mieścił się w tym miejscu w czasie wystawy. Mało komu było tam jednak do śmiechu. Lekarka Sabina Skopińska, opiekująca się mieszkańcami prowizorycznego osiedla, mówiła w swej interpelacji na posiedzeniu Rady Miejskiej:

„Ci co znaleźli pomieszczenie przy oknach pawilonów wystawowych, chociaż cierpią niesłychanie z powodu mrozów w swoich izdebkach, których ścianki są aż nadto przewiewne, ci jeszcze znajdują się w szczęśliwym położeniu, gdyż mają trochę światła i powietrza. Najgorsze są nory bez okien na zewnątrz, wybudowane wewnątrz dużych hal powystawowych. Wentylacja odbywa się przez długi cuchnący korytarz lub okno umieszczone w suficie izdebki, a wychodzące na halę.
W norze takiej, posiadającej powierzchnię 3×4 metry, widziałam rodzinę składającą się z chronicznie chorego dziadka, babki, rodziców i 5 drobnych dzieci.” [1]

W latach 1934-1935 w takich warunkach mieszkało tam około 1500 osób, w tym wiele rodzin z dziećmi.

Międzywojnie od podszewki

Dwie fotografie z terenów „Pewuki” są jak awers i rewers II Rzeczpospolitej. W zbiorowej pamięci zachowaliśmy ten pierwszy obraz – schludny, elegancki i połyskujący blichtrem, uosobiony przez budowę Gdyni, modernistyczne drapacze chmur i świat tych, którzy sobie pożyli, z łatwością zapominając o drugiej stronie rzeczywistości i rzeszach ludzi, którzy pożyć nie mieli za co. Dla wielu czytelników „13 pięter” Filipa Springera wielkim zaskoczeniem była ponura rzeczywistość mieszkaniowa II RP z powszechnym kątownictwem, czyli odnajmowaniem części pokoju, eksmisjami na bruk oraz opisem osiedli bezrobotnych na Żoliborzu czy Annopolu. Problemy mieszkaniowe to jednak czubek góry lodowej społecznych i gospodarczych niedomagań II RP, o których powinniśmy pamiętać, jeśli chcemy zrozumieć nie tylko dzieje samego dwudziestolecia, lecz także całego XX wieku – i to nie tylko w wydaniu polskim. To właśnie druga fotografia może odkryć przed nami nie tylko cały wachlarz społeczno-ekonomicznych problemów społeczeństwa międzywojennego, lecz także skalę strukturalnego zacofania, które ujawniło się z całą mocą w latach Wielkiego Kryzysu.

Na jesieni 1929 roku, niemal równocześnie z zamknięciem „Pewuki”, rozpoczęło się załamanie gospodarcze o nieznanych do tej pory rozmiarach, którego światowym symbolem stał się krach giełdy nowojorskiej. Fala kryzysowa podmyła fundamenty kapitalistycznej gospodarki i wstrząsnęła systemami społecznymi wielu państw. To z tego okresu pochodzi słynna socjologiczna praca „Bezrobotni Marienthalu” czy amerykańskie „Grona gniewu”. Skala kryzysu w Polsce była porównywalna z problemami Stanów Zjednoczonych i Niemiec, a jego przebieg znacznie bardziej dewastujący niż w innych krajach, co wynikało ze struktury polskiej gospodarki.

Wystarczy przytoczyć kilka kluczowych danych, by zrozumieć, jak dramatycznie rysowała się przyszłość Polski u progu lat 30. Produkcja przemysłowa spadła w tym czasie o 41 procent, a ceny produktów przemysłowych obniżyły się o 1/3. Zapaść przemysłu doprowadziła do masowego bezrobocia. Spis powszechny z roku 1931 przynosił liczbę ponad 680 tysięcy osób pozbawionych pracy, a wiarygodne szacunki z lat późniejszych mówiły nawet o milionie bezrobotnych. W latach 1932–1934 stopa bezrobocia wahała się w okolicach 30 procent, zaś kolejne 12 procent zatrudnionych pracowało nie więcej niż przez trzy dni w tygodniu. Faktycznie byli oni częściowo bezrobotnymi, co przekładało się na niski poziom dochodów wielu rodzin i poszerzanie się obszarów biedy. W 1933 roku reporter „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” Konrad Wrzos w swojej podróży po pogrążonej w kryzysie Polsce dotarł do „miasta bezrobotnych” – Zawiercia. Jego opis składa się z powtarzalnych rozmów z mieszkańcami domów robotniczych:

„Dowiadujemy się, że ojciec tej rodziny pracuje w jednej z fabryk żelaza sezonowo 2 do 3 miesięcy. Jeden zięć pracował 3 dni w tygodniu, drugi zięć utrzymuje się z zasiłków opieki społecznej. Najmłodsza córeczka od 3 dni nie była w szkole, nie ma butów i siedzi w domu. Syn, chłopak 16-letni, w ogóle jeszcze nie pracował. Gdyby go zapytano, jaki był i jaki jest jego zawód, odpowiedziałby: «bezrobotny!». Żałuje, że sam nie może sobie nic sprawić. Dostał właśnie od dobrych ludzi parę butów, ale oba z lewej nogi. Lokatorzy tego mieszkania mówią, że czekają zmiłowania Bożego.” [2]

Na zmiłowanie czekała również duża część mieszkańców wsi, której sytuacja przedstawiała się nie mniej tragicznie, a o której często przy opisach kryzysu się zapomina. Ceny produktów rolniczych w 1935 roku były niższe średnio o 64 procent od tych z roku 1928, co prowadziło nie tylko do zubożenia chłopów, lecz także do trudności w zakupie przez nich wyrobów przemysłowych. Ludność wiejska musiała sprzedać znacznie więcej plonów niż wcześniej, żeby móc kupić te same najniezbędniejsze produkty. W końcu doszło do podaży głodowej produktów rolnych, czyli sprzedaży przez gospodarstwa chłopskie nawet tej części wyprodukowanej w nich żywności, którą w normalnych warunkach przeznaczano na własne potrzeby. W niektórych rejonach Pokucia, Bojkowszczyzny, Huculszczyzny i na Polesiu regularnie pojawiały się przypadki głodu. Mimo bowiem wprowadzenia skrajnych oszczędności dochody gotówkowe były koniecznością, chłopi musieli płacić podatki, czy też spłacać zaciągnięte w lepszych czasach kredyty. Z pełną mocą ujawniło się także bezrobocie utajone – nagle okazało się, że wieś dysponuje nadmiarem rąk do pracy i całymi zastępami „ludzi zbędnych”, którzy dotychczas znajdowali zajęcie przy pracach sezonowych. W drugiej połowie lat 30. prowadzono obliczenia, wedle których 2,4 miliona ludzi mogło opuścić wieś bez szkody dla gospodarki.

„Oko w oko z kryzysem”

Załamanie gospodarcze o bezprecedensowych rozmiarach stawiało przed olbrzymim wyzwaniem zarówno państwo, jak i samorządy, które powinny wziąć na siebie zorganizowanie niezbędnej pomocy dla ofiar kryzysu. Jednak wraz z pogorszeniem sytuacji ekonomicznej, skurczył się także budżet państwa, co jeszcze bardziej ograniczało możliwości państwa. Zabezpieczenia socjalne, którymi szczyciła się Niepodległa, szybko okazały się niewystarczające, a wypracowanie nowych rozwiązań wymagało czasu. Następne miesiące kryzysu generowały zaś kolejnych potrzebujących. Rozwiązaniem systemowym był Fundusz Pracy, stworzony w 1933 roku, który miał aktywizować bezrobotnych poprzez zatrudnianie przy robotach publicznych, rozwój poradnictwa pracy, pomoc w tworzeniu drobnych warsztatów, czy też przeszkolenie zawodowe. Przy robotach w drugiej połowie lat 30. prace znajdowało ponad 100 tysięcy osób, a stały dochód i gwarantowany później zasiłek dla wielu rodzin stanowił prawdziwa ulgę. Państwo starało się też wspierać rolnictwo i wprowadzić ulgi inwestycyjne w budownictwie. W większości przypadków podejmowane działania przynosiły jednak znikome efekty, a poprawa sytuacji nastąpiła dopiero wraz z poprawą ogólnoświatowej koniunktury. Była to jednak pierwsza próba prowadzenia polityki interwencjonistycznej, która w niedługim czasie miała zmienić myślenie o państwie i systemie gospodarczym jako takim.

Bez doświadczenia Wielkiej Kryzysu nie da się bowiem zrozumieć zwrotu w myśleniu o roli państwa w rozwoju gospodarczym i całego dwudziestowiecznego państwa opiekuńczego. Tak samo jak nie da się zrozumieć postępującej w latach 30. radykalizacji życia publicznego w Polsce, chłopskich wystąpień na wsi, strajków bezrobotnych, napięć politycznych i narodowościowych, ani tego, że w czasie wojny mało kto myślał o odbudowie Polski w takim kształcie gospodarczo-społecznym jak funkcjonowała przed 1939 rokiem. Pamięć kryzysu pozwala też zrozumieć, dlaczego komunistyczny projekt modernizacyjny po 1945 roku cieszył się pewną popularnością, choć dzisiejsi włodarze polityki historycznej próbują nam mówić, że cały naród dzielnie walczył po lasach. Dużo łatwiej łyknąć tę pigułę propagandową, gdy nie ma się pojęcia o skali międzywojennej nędzy i bezrobocia. A o taką wiedzę trudno, gdy większość popularyzacji ten temat skrzętnie się pomija, a na portalu programu Niepodległa dostaniemy co prawda gif-a z mknącą po torach srebrzystą luxtorpedą, która przewoziła raptem garstkę ludzi na krótkich trasach, ale zdjęcia bezrobotnego tam nie uświadczymy. Ba, nawet tak zacna publikacja jak wydana przez Ośrodek Karta „Księga Stulecia Niepodległości” nie poświęca doświadczeniu długotrwałej depresji gospodarczej choćby strony. Zresztą z historią pisaną przez profesjonalistów rzecz ma się niewiele lepiej, bo brak jakiegokolwiek kompleksowego opracowana tego – bez mała sześcioletniego – „momentu”. A przecież, mówiąc o tym, jak ważna jest suwerenność i niepodległość, powinniśmy mieć także odpowiedź dla bezrobotnego cieśli, który w pamiętniku pisał, że to Polska spycha go w bagno nędzy i podłości, nieprawdaż? [3]

Przypisy:

[1] S. Skopińska, „Pamiętnik” [w:] „Pamiętniki lekarzy”, Wydawnictwo Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Warszawa 1939, s. 210.
[2] K. Wrzos, „Miasto bezrobotnych” [w:] „Oko w oko z kryzysem. Reportaż z podróży po Polsce”, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985, s. 157.
[3] „Pamiętnik nr 2. Cieśla zamieszkały w Warszawie” [w:] „Pamiętniki bezrobotnych”, red. A. Andrzejewski i in., Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1967, t. 1, s. 58.

* Dużą pomocą przy pisaniu tekstu i źródłem większości danych była książka Pawła Graty: „Polityka społeczna Drugiej Rzeczypospolitej”, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2013.

Tekst powstał dzięki wsparciu finansowemu Fundacji Towarzystwa Dziennikarskiego „Fundusz Mediów”.