Impulsywne, nierozsądne, niemyślące o przyszłości – te i inne anegdotyczne charakterystyki nastolatków towarzyszą nam od czasów Sokratesa. Ich zachowanie spędza sen z powiek wielu rodzicom i nauczycielom. Trudno się zresztą dziwić – wielu młodych ludzi sprawia wrażenie nieodpowiedzialnych, śpi do południa, sięga po używki, ciągle przejmuje się tym, co myślą ich rówieśnicy. Przez długi czas winą za to, że z miłego i spokojnego dziecka wyrastał opryskliwy nastolatek obarczano „burzę hormonów”. Okazuje się jednak, że sedno problemu tkwi gdzie indziej – w rozwijającym się mózgu.
W swojej pierwszej popularnonaukowej książce Sarah-Jayne Blakemore, wybitna, uhonorowana wieloma nagrodami naukowczyni z Institute of Cognitive Science londyńskiego University College, w przystępny sposób przedstawia aktualną wiedzę na temat tego, co dzieje się w mózgach dojrzewającej młodzieży. W kolejnych rozdziałach książki Blakemore w barwny sposób opisuje zmiany, jakim podlega nastoletni umysł, za każdym razem prezentując wyniki badań prowadzonych przez jej zespół oraz innych specjalistów. Dowiadujemy się, jak wygląda nastoletni mózg, na czym polega jego plastyczność, a także poznajemy mózgowe podłoże pewnych umiejętności, takich jak empatia i rozumienie innych ludzi.
Wyjątkowy nastoletni mózg
Autorka przekonuje, że mózg nastolatka nie jest ani zepsutym mózgiem dorosłego, ani przerośniętym mózgiem dziecka. Jest po prostu inny, wyjątkowy. W czasie dorastania mózgi przechodzą dramatyczne zmiany, które znacząco przekładają się na sposób, w jaki młodzi ludzie czują, podejmują decyzje i myślą o sobie. Prezentowane przez autorkę wyniki demonstrują, że nastolatki są bardziej niż młodsze dzieci i dorośli skłonne do podejmowania ryzyka, a także bardziej zależy im na opinii grupy rówieśniczej, co sprawia, że są znacząco podatniejsze na wpływy niż dorośli. Co ciekawe, zachowania typowo łączone z adolescencją, takie jak większa tendencja do spożywania alkoholu w towarzystwie rówieśników, są powszechne nie tylko w różnych kulturach, ale również u różnych gatunków zwierząt. Przykładowo, nastoletnie myszy chętniej niż dorosłe gryzonie spożywają alkohol, zwłaszcza w towarzystwie „kolegów z klatki”.
Blakemore zwraca uwagę na to, że szkicowany przez nią obraz nastoletniego mózgu nie jest jednoznaczny. Przykładowo, mimo że wyniki badań sugerują, iż struktury mózgowe odpowiedzialne za przetwarzanie informacji emocjonalnych (tzw. układ limbiczny) dojrzewają wcześniej niż obszary odpowiedzialne za planowanie i kontrolę zachowania (struktury ulokowane w korze przedczołowej), to jednak nie u wszystkich nastolatków obserwowany jest ten sam wzorzec. Autorka namawia do tego, by każdego młodego człowieka traktować indywidualnie i ze zrozumieniem w tym szczególnym okresie rozwoju, jakim jest adolescencja.
Odmienny rytm snu
Blakemore sporo miejsca poświęca specyficznym potrzebom nastoletnich mózgów i działaniom, które możemy podjąć, aby sprzyjać ich rozwojowi. Przykładowo, wyniki badań sugerują, że młodzi ludzie są bardziej wrażliwi na nagrody niż kary, krótkoterminowe zyski są nich ważniejsze niż długoterminowe straty, a wrażliwość na ocenę ze strony rówieśników jest podwyższona. Wiedza ta ma jasne implikacje dla interwencji edukacyjnych, co więcej, może być stosowana w kampaniach profilaktycznych, nakłaniających młodzież do bezpiecznych zachowań i prowadzenia zdrowego trybu życia. Kolejnym ważnym odkryciem jest to dotyczące potrzeb nastolatków w zakresie snu. Rytmy snu i czuwania różnią się w ich przypadku znacząco w porównaniu z tymi, które obserwujemy u młodszych dzieci i u dorosłych. Te rytmy w okresie adolescencji ulegają przesunięciu – nastolatki chodzą spać później i potrzebują dłużej spać rano. Są to naturalne zmiany, potwierdzone przez wyniki badań, jednak wciąż zbyt trudne do zaakceptowania przez system edukacji i część rodziców.
Ryzyko, wrażliwość, kreatywność
Z kreślonej przez Sarah-Jayne Blackmore charakterystyki wyłania się skomplikowany obraz nastoletniego mózgu – zmieniającego się intensywnie, niezwykle wrażliwego na bodźce społeczne, gotowego na zdobywanie nowych doświadczeń. Autorka wskazuje, że adolescencja jest okresem nie tylko wielkiej wrażliwości i problemów z kontrolą impulsów, ale również niesamowitej kreatywności. Zachęca tym samym do spojrzenia na nastolatków z innej, szerszej, pełnej zrozumienia perspektywy. W okresie dojrzewania kształtuje się poczucie tożsamości, młody człowiek usiłuje dopasować się do wymagań środowiska, jednocześnie zachowując własną odrębność. Dzięki zwiększonej tendencji do podejmowania ryzyka, uczy się testować swoje możliwości i brać odpowiedzialność za podejmowane działania. Szczególne w tym okresie uwrażliwienie na wpływy społeczne pozwala na sprawdzenie się w relacji z innymi, naukę komunikacji, kształtowanie bliskości. Przeciętny nastolatek nie jest leniwy ani nadmiernie impulsywny, jego potrzeby i działania są wynikiem zmieniającego się mózgu i służą temu, co sugeruje tytuł książki – odnajdywaniu siebie, swojej tożsamości, pasji, wartości, własnych granic.
Obok opowieści o nastoletnich mózgach, autorka zgrabnie wplata w treść książki informacje dotyczące metod neuroobrazowania, zasad wnioskowania naukowego, pokazuje, dlaczego powinniśmy być czujni, interpretując doniesienia naukowe, które mają w swojej nazwie przedrostek „neuro-”. To wielowątkowe podejście czyni tę pozycję niezwykle użyteczną i pozwala ją kierować do szerokiego grona odbiorców – nauczycieli, rodziców, nastolatków, lecz również psychologów. Książkę wypełniają fakty i opisy badań naukowych, w związku z czym jej lektura wymaga skupienia i zapoznania się ze specjalistyczną terminologią. Autorka dołożyła jednak wszelkich starań, by przedstawić treści tak prosto, jak to tylko możliwe, jednocześnie unikając nieuzasadnionych uproszczeń. Jest to bardzo trudne zadanie i szczególnie należy podkreślić to, z jakim wyczuciem i wrażliwością Blakemore traktuje zarówno czytelników, jak i bohaterów swojej książki.
Książka:
Sarah-Jayne Blakemore, „Wynaleźć siebie. Sekretne życie mózgu nastolatka”, przeł. Jowita Maksymowicz-Hamann, wyd. Mamania, Warszawa 2019.
Rubrykę redaguje Paulina Zaborek
