Co mnie tak bardzo martwi? Martwi mnie brak solidarności międzypokoleniowej. Martwi mnie paternalizm. I martwi mnie zachwianie równowagi między pragnieniem wolności a pożądaniem bezpieczeństwa. Brak poczucia bezpieczeństwa sprzyja rezygnacji z wolności, a ograniczenie wolności w dłuższej perspektywie i tak oznacza utratę bezpieczeństwa. Skutkiem i przyczyną jednocześnie jest osłabienie demokracji.
Fałszywe oskarżenia
Brytyjski dziennikarz Piers Morgan w programie „Good Morning Britain” stwierdził: „Pokolenie wojny żyło tak przez pięć lat i wiele milionów musiało walczyć za swój kraj, przeprawiać się przez okopy, by stawić czoła karabinom maszynowym i czołgom. Nas poproszono o zostanie w domu i oglądanie telewizji. Tyle mamy poświęcić dla swojego kraju i nawet tego nie jesteśmy w stanie zrobić!”. Tę wypowiedź odbieram jako paternalistyczną. Cieszę się bardzo, że zadaniem Piersa Morgana jest siedzenie w domu i oglądanie telewizji. „Siedzenie w domu” oznacza w rzeczywistości zdalną pracę i edukację, czyli te same zadania, którymi zajmujemy się normalnie, tylko realizowane z domu. Dodatkowo, miliony współobywateli Morgana wykonują zadania, które wymagają fizycznej obecności w miejscu pracy. Normalnie pracujący oczekują normalnego spędzania czasu wolnego. Porównanie z wojną ma pokazywać, że współcześni młodzi ludzie nie dorastają do pięt pokoleniu rodziców Piersa Morgana. O własnym pokoleniu 55-letni dziennikarz taktownie milczy.
W rządowej narracji ludzi młodych trzeba pilnować, bo przecież są, po pierwsze, głupi, po drugie – nieodpowiedzialni, a po trzecie – egoistyczni. | Helena Jędrzejczak
Już Platon narzekał, że „młodsi mają się za równych starszym i występują przeciwko nim słowem i czynem” i stwierdzał, że „kiedy widzi młodzież, to wątpi w przyszłość cywilizacji”. Trudno, takie prawo starych. Zrobiło mi się jednak smutno, kiedy przeczytałam, że dwudziestoparoletnia dziennikarka pisze „my, 20-latkowie, nie wiemy, jak wygląda świat bez strefy Schengen. Nie doświadczyliśmy stanu wojennego, nie wiemy, co to żywność na kartki czy pozwolenie na wyjazd. Nikt nigdy nie ograniczał naszej wolności. Aż do teraz”. W tym duchu autorka kontynuuje wywód o egoizmie i krótkowzroczności młodych, którzy też mogą umrzeć, a jeśli nie umrą sami, zarażą innych i będą mieć na sumieniu mamę, tatę, pradziadka i panią Zosię z piątego piętra.
Rozporządzenie z 31 marca zakazuje osobom niepełnoletnim przebywania poza domem bez kogoś dorosłego. Minister Szumowski uzasadniał to masowym spotykaniem się młodzieży w przestrzeni publicznej. Po konferencji prasowej temat podchwyciły media, prezentując dowody anegdotyczne, a nie wiedzę opartą dowodach. Właściwe byłoby przeprowadzenie rzetelnego badania. Porównanie odsetków nastolatków i seniorów przebywających w przestrzeni publicznej. Sprawdzenie, kto faktycznie zachowuje się ryzykownie.
Na młodzież łatwo jest narzekać. Jej potrzeby uznawane są za nieistotne. Publicysta prorządowego portalu wpolityce.pl pyta: „A co jak znudzi się Fortnite? Co, gdy pad zrobi odciski na palcach? Co jak boisko w FIFA i ulice w GTA zaczną przypominać o zapachu prawdziwej murawy oraz smogu z centrum miasta? Co jak jednak okaże się, że Messenger, FaceUp i WhatsApp nie zstępuje na dłuższą metę realnych kontaktów?”. Szkoda, że ta troska jest udawana. Wskaźniki samobójstw wśród polskiej młodzieży szybują. Zajmujemy w tej kategorii niechlubne drugie miejsce w Europie. Psychiatria dziecięca de facto nie istnieje. W rządowej narracji ludzi młodych trzeba ograniczać, bo przecież są, po pierwsze, głupi, po drugie – nieodpowiedzialni i po trzecie – egoistyczni. A jak już pójdzie dobrze z młodymi ludźmi, to nadzorować i karać będzie można starszych.
Dziś oczekuje się, że solidarni wobec starszych pokoleń będą ci, którzy sami przejawów solidarności międzypokoleniowej nigdy nie zaznali. | Helena Jędrzejczak
Narracja o nieodpowiedzialności nielubianej grupy i konieczności podejmowania za nią decyzji pojawia się u obecnej ekipy rządowej nie po raz pierwszy. Dziś nieodpowiedzialna jest młodzież. Podobnie było, kiedy w 2017 roku wprowadzano konieczność posiadania recepty na EllaOne. Ówczesny minister zdrowia twierdził, że kobiety, a zwłaszcza nastolatki, „łykają je garściami”. Dowodów nie było, decyzja miała charakter ideologiczny, a nie merytoryczny. Historia się powtarza.
Brak solidarności
Od młodszych oczekuje się solidarności międzypokoleniowej, wyrażającej się poprzez akcję #zostańwdomu. Młodzi umierają rzadziej, więc mają być solidarni i zrozumieć, na czym polega dobro wspólne, czyli zdrowie publiczne. Łatwo jest żądać od młodszych albo pracujących w niedziałających dziś branżach, by siedzieli w domach. Łatwo jest oczekiwać, aby nie narzekali, że kawiarnie i restauracje mogłyby znowu działać.
Tymczasem tryb wygaszenia różnych gałęzi gospodarki także powinien być wyrazem solidarności. Naprawdę nie chodzi o to, że mam hedonistyczną potrzebę pójścia na kawę, choć mam. Chodzi o to, że branża gastronomiczna to blisko 70 tysięcy lokali, generujących rocznie ponad 43 miliardy złotych przychodu. Wielu jej pracowników pracuje na podstawie umów cywilnoprawnych albo w ogóle bez umów. Trudno jest nawet oszacować, jak wiele osób jest zatrudnianych przez te 70 tysięcy niedziałających dziś lokali. 350 tysięcy? Pół miliona? Czy naprawdę jako społeczeństwo możemy sobie pozwolić, by te setki tysięcy ludzi pozostały bez środków do życia?
Dziś oczekuje się, że solidarni wobec starszych pokoleń będą ci, którzy sami przejawów solidarności międzypokoleniowej nigdy nie zaznali. Brak etatu i umowy śmieciowe. Brak mieszkania i konieczność wynajmowania lub kredyt. Brak miejsc dla dzieci w żłobkach i przedszkolach i konieczność płacenia za prywatną opiekę. Wszystko to są problemy, z którymi pokolenia czterdziesto-, trzydziesto- i dwudziestolatków mają sobie radzić same. Wszystko dlatego, że pokolenie „Solidarności” i to rozpoczynające kariery w pierwszej połowie lat 90., umościło się na etatach, emeryturach pomostowych, stanowiskach kierowniczych i we własnych biznesach, czyniąc neoliberalizm jedyną obowiązującą narracją. Starsze pokolenia stworzyły świat, w którym każdy miał być rzekomo kowalem własnego losu, a wszelkie trudności – być wyłączną winą tych, którzy ich doświadczają.
Oddajemy tylko tyle wolności, ile jest bezwzględnie konieczne do zapewnienia bezpieczeństwa. Nie maksymalną, a minimalną ilość wolności. | Helena Jędrzejczak
Tworzone przez dzisiejszych dwudziesto- i trzydziestolatków kooperatywy i spółdzielnie nie pasowały do neoliberalnej narracji. Każdy miał myśleć tylko o własnym interesie, więksi mieli zjadać mniejszych, a ekonomia współdzielenia była zabawnym hasłem pięknoduchów. Wezwania do ograniczenia zużycia zasobów naturalnych, do zrównoważenia rozwoju, do naprawiania i ponownego używania nie pasowały do wzorów globalnej konsumpcji. Każdy kowal swojego losu zarabiał dość, aby zlecać i kupować więcej i nowsze. Jednak w kryzysie okazuje się, że kiedy kupujemy warzywa od lokalnego rolnika lub obiad na wynos z lokalnej restauracji, wspieramy drobną przedsiębiorczość. Kiedy wymieniamy z sąsiadem zakwas z mąki żytniej na butelkę domowego wina, zacieśniamy relacje. Kiedy dokonujemy barterowej wymiany dóbr i usług, udowadniamy, że kupowanie nie jest jedynym sposobem zaspokajania potrzeb. Fanaberie młodych? Dzisiaj widać, że niekoniecznie. Jednak kryzysowa wspólnotowość znowu jest według starszych nie taka, jak być powinna.
Promowany model solidarności społecznej ma dziś oznaczać utrzymywanie lockdownu, trzymanie młodych w domu i robienie wszystkiego, by ci, którzy stworzyli współczesną rzeczywistość, nie zachorowali. Znaczna część tych, którzy mieli nieco mniej szczęścia, nie ma etatów albo właśnie je straciła – dziennikarze, pracownicy gastronomii, handlu, kultury, branż beauty i wellness – nie umrą może na koronawirusa, ale popadną w nędzę, długi, a może stracą kupione na kredyt mieszkania.
Wolność za bezpieczeństwo
Członkowie społeczeństw funkcjonujących na mocy kontraktu społecznego oddają cząstkę swojej wolności, by zapewnić sobie bezpieczeństwo. W klasycznej teorii liberalizmu państwo pełni rolę „stróża nocnego”. Posiada monopol na stosowanie przemocy, by zapewnić obywatelom bezpieczne życie. Bezpieczeństwo nie jest jednak ani celem samym w sobie, ani nadrzędnym wobec innych. Celem tym pozostaje wolność, którą możemy osiągnąć tylko, jeśli nie będziemy żyć w ciągłym strachu.
Dzisiaj, kiedy zagrożone jest ważne dobro – zdrowie publiczne – godzimy się na znaczne ograniczenia wolności. Godzimy się na nie w imię bezpieczeństwa, obecnie rozumianego bardzo fizycznie. To oddanie cząstki wolności jest jednak w demokracji liberalnej obwarowane paroma ograniczeniami. Po pierwsze, „stróżowi nocnemu” oddajemy tylko tyle wolności, ile jest bezwzględnie konieczne do zapewnienia bezpieczeństwa. Nie maksymalną, a minimalną ilość wolności. Władze publiczne, zwłaszcza te o ciągotkach autorytarnych, mają tendencję, by brać więcej, niż jest to niezbędne, i na dłużej, niż trzeba. O tym musimy mówić, przypominać, pisać, w razie konieczności korzystać z międzynarodowych instrumentów nacisku.
Kondycja społeczeństwa zaczyna mnie ostatnio martwić bardziej niż zdrowie Polek i Polaków. | Helena Jędrzejczak
Po drugie, „stróżowi nocnemu” pozwalamy na używanie aparatu przemocy, tylko jeśli skutecznie chroni dobro, do ochrony którego został powołany. Członkowie społeczności oddają władzy cząstkę wolności nie po to, by mogła cieszyć się jej posiadaniem, ale w konkretnym celu. Jeśli władza nie realizuje swoich zadań, jeśli nie chroni dobra, na rzecz którego członkowie wspólnoty zrzekają się wolności, to po prostu przestaje być suwerenem. Nawet jeśli nie straci władzy, według Schmitta po prostu utraci swoją kondycję. Celem powołania „stróża nocnego” jest zapewnienie realizacji praw i wolności, a nie posiadanie „stróża nocnego”.
Pandemia koronawirusa to trudny czas na rozmowy o wolności. Jeśli jednak chcemy, aby i teraz, i po zwalczeniu wirusa ktokolwiek troszczył się o dobro wspólne, wolność jest niezbędna. Kiedy prawa i wolności jednostki nie są zagwarantowane, może istnieć jedynie przymus dbania o własność państwową czy zakładową. Dziś często pojawiają się odwołania do PRL-u: dla jednych będą to kolejki przed sklepami, dla drugich – wszechwładza policji, która wlepia mandaty według widzimisię funkcjonariuszy. Obraz samoorganizacji społeczeństwa – szycie maseczek przez harcerzy, grupy samopomocowe typu „Widzialna ręka” czy „dokarmianie” lekarzy – jest budujący. Tyle że w PRL-u też były czyny społeczne, a kiedy się skończył, pojawił się problem z syndromem homo sovieticus. Tischner pisał, że to człowiek po frommowsku uciekający od wolności. Turowicz zwracał uwagę, że „homo sovieticus to dziś człowiek, który wszystkiego oczekuje i domaga się od państwa, który nie chce i nie umie swego losu wziąć we własne ręce”. Zniewolenie powoduje bierność społeczną i obojętność na cokolwiek poza własnym interesem.
Społeczeństwo chore do szpiku kości
Ani homo sovieticus, ani neoliberalny kowal swojego losu, nie dba o dobro wspólne. Zaangażowani obywatele, których potrzebuje Polska, muszą być ludźmi i wolnymi, i solidarnymi. Ani solidarności społecznej, ani zaangażowania obywatelskiego nie osiąga się za pomocą fałszywych oskarżeń i arbitralnych nakazów. Postawy wobec współobywateli, działania na rzecz wspólnoty, dbałość o dobro wspólne nie są zjawiskami, które można zadekretować. Nie skłonią do nich medialne połajanki ministrów i dziennikarzy skierowane do „tej dzisiejszej młodzieży”.
Społeczeństwo, w którym koszty kryzysu ponoszą najsłabsi, jest chore. Społeczeństwo, w którym deklaratywnie solidarna władza daje możliwość zwalniania pracowników albo wydłużania dnia pracy do 12 godzin, jest chore. Społeczeństwo, w którym nie ma partnerstwa, a silniejszy okazuje pogardę słabszemu, jest chore. Jest chore, bo działa w państwie „bez żadnego trybu”. Jest chore, bo twórcy „Polski Solidarnej”, stawiają się ostentacyjnie ponad prawem, a Polkami i Polakami gardzą.
Wyczekuję buntu karanych mandatami biegaczy i rowerzystów. Jestem ciekawa, w jaki sposób zaprotestują wyrzucani z lasu spacerowicze. | Helena Jędrzejczak
Obserwuję wszystkich zbierających razy. Obserwuję, jak nadstawiają kolejny policzek. Czekam. Czy postwirusowi ozdrowieńcy upomną się o kurację społeczną prawdą, solidarnością i wolnością? Wyczekuję buntu karanych mandatami biegaczy i rowerzystów. Jestem ciekawa, w jaki sposób zaprotestują wyrzucani z lasu spacerowicze. Spodziewam się serii odwołań do sądu od mandatów za samotny odpoczynek na ławce w drodze do pracy. Liczę na rewolucję medyków zmuszanych do pracy bez niezbędnych testów i zabezpieczeń, ryzykujących własnym zdrowiem i życiem, poświęcających kontakt z rodziną. Wypatruję strajku pracujących w sklepach spożywczych na dwunastogodzinnej zmianie.
„Rząd się sam wyżywi” – odpowiedział w 1981 roku Jerzy Urban na sankcje gospodarcze nałożone przez Ronalda Reagana na Polskę. Jakież to aktualne, gdy testy robi się „VIP-om”.
Od bankructwa gospodarki, stłumienia wolności i solidarności oraz fałszywych oskarżeń w 1980 trzeba było czekać na zmianę do roku 1989. Czy postwirusowa zmiana nastąpi przed 2029 rokiem? Czy też odbędzie się przy okrągłym stole? Czy też będzie gruba kreska? Ile jest energii w zastraszonym społeczeństwie? I czy krytycy poprzedniego kompromisu i przebaczenia będą chcieli z podobnej umowy skorzystać?
