Wiadomość o porozumieniu azerbejdżański MSZ podał sześć dni temu. MSZ Armenii potwierdził ją w kilka godzin później. Strony najwyraźniej nie uzgodniły sposobu wspólnego poinformowania opinii publicznej – lub też Baku tych uzgodnień nie dochowało. Dalej nie było lepiej: prezydent Azerbejdżanu Hejdar Alijew oznajmił, że nie ma za grosz zaufania do strony armeńskiej. Dlatego Baku nadal żąda zmian konstytucji Armenii oraz poszanowania praw azerskich uchodźców z położonego w Armenii „zachodniego Azerbejdżanu”. Inaczej porozumienia nie podpisze.

Azerska sztuka negocjacji

Stwierdził też, że Baku nadal żąda pełnej swobody tranzytu przez to terytorium, leżące między Azerbejdżanem a jego graniczącą z Turcją eksklawą Nachiczewania, zwanego przez Azerów Zangezurem, a przez Ormian – Syjunikiem. Azerskie MSZ stwierdziło też, że kolejnym warunkiem podpisania jest rozwiązanie powołanej przez OBWE Grupy Mińskiej, międzynarodowego forum z udziałem obu stron konfliktu o Karabach, szeregu państw UE oraz gospodarza – Białorusi. Żadnego konfliktu wszak już nie ma, odkąd Azerbejdżan Karabach odbił.

Baku z poinformowaniem o zakończeniu rozmów pospieszyło się, nie tylko nie czekając na stronę armeńską, ale także nie czekając na wycofanie własnych dodatkowych, nieprzewidzianych w traktacie żądań. Marnie to wróży.

Bezczynność rosyjskich „mirotworców”

Gdy zaczynał się rozpad ZSRR, wytyczone przez sowieckich polityków wewnętrzne granice stały się międzynarodowymi i zaczęły uwierać tak, jak podobnie wytyczane granice kolonii w Afryce. Otoczony terytorium Azerbejdżanu, lecz zamieszkały niemal wyłącznie przez Ormian Karabach ogłosił autonomię, a po pogromach Ormian w azerskim Sumgaicie i Baku – niepodległość, wspierany zbrojnie przez Armenię i stacjonujące tam nadal wojska sowieckie.

Ormian z Azerbejdżanu wypędzono do Armenii, Azerów z Armenii do Azerbejdżanu, a na skutek przegranej wojny Baku utraciło nie tylko Karabach, lecz i jego otulinę, zapewniającą ciągłość terytorialną z Armenią: wysiedlono zeń ponad pół miliona Azerów. Armenia, ufna w sojusz z Rosją, nie chciała negocjować pokoju, w którym w zamian za zwrot tych terytoriów Baku uznałoby daleko idącą autonomię Arcachu – ormiańskiego państewka w Karabachu, którego nawet i Erewań oficjalnie nie uznawał.

Azerom nie ufano, na co składała się i historia niedawnych rzezi, i pamięć o tureckim ludobójstwie z czasów pierwszej wojny światowej. Pięć lat temu, w drugiej wojnie o Karabach, Azerowie odnieśli jednak miażdżące zwycięstwo, odbijając cała otulinę. Dwa lata temu zajęli bez wojny sam Karabach, z którego cała stutysięczna ludność uciekła do Armenii.

Rosyjscy „mirotworcy”, stacjonujący na granicy Karabachu, nie oddali ani jednego wystrzału. W późniejszych negocjacjach pokojowych Armenia także była sama.

Iran i Rosja słabną – Armenia zostaje z niczym

Rezultat był nietrudny do przewidzenia: odpowiadając w parlamencie na pytanie opozycyjnej posłanki o ustępstwa, jakie w tych negocjacjach poczynił Azerbejdżan, szef armeńskiego MSZ-u nie był w stanie wymienić ani jednego. Ostatnie dwa punkty siedemnastopunktowego traktatu – o wycofaniu wzajemnych roszczeń przed międzynarodowymi trybunałami i o wycofaniu międzynarodowych sił monitorujących granicę – także ostatecznie przyjęto w wersji azerskiej. Zaś granica ma odtąd przebiegać tak, jak w sowieckich czasach. Karabachu – będącego wszak, z punktu widzenia prawa międzynarodowego, integralną częścią Azerbejdżanu – Armenia musiała się wyrzec.

Rosja przeszła od pozycji proarmeńskich na neutralne. Z jednej strony, bardziej jej zależy na stosunkach z surowcowo bogatym Azerbejdżanem i jego potężnym patronem – Turcją, a z drugiej, wojna w Ukrainie wyczerpała jej zdolność do poważniejszych zagranicznych operacji zbrojnych. Skutki tego odczuł także obalony właśnie sprzymierzony z Moskwą reżim Assada w Syrii.

W Erywaniu przez chwilę mieli nadzieję, że przypadkowe zestrzelenie przez Rosję azerskiego samolotu pasażerskiego popsuje ich stosunki – ale Rosji udało się udobruchać bardzo zrazu oburzonego dyktatora z Baku. Interesów Armenii bronił także Iran, który podczas drugiej wojny o Karabach przerzucił na granice z Armenią wojska. W Iranie mieszka więcej Azerów niż w Azerbejdżanie i Teheran stale się obawia azerskiej irredenty, tym bardziej, że irańska dyktatura ajatollahów jest w kraju głęboko niepopularna, a reżim w Baku jest świecki.

Co gorsza, Azerbejdżan ma bardzo bliskie stosunki z Izraelem, eksporterem broni i importerem ropy, będącym dla ajatollahów głównym wrogiem. Iran zarabia także na azerskim tranzycie, którego Armenia obecnie nie przepuszcza przez Syjunik. Jakakolwiek zmiana granic oznaczałaby wreszcie, że Iran utraciłby swą jedyną przyjazną granicę. Ale Iran, po klęskach jego sojuszników z Hamasu i Hezbollahu, i niepowodzeniu bezpośredniej wymiany rakietowego ostrzału z Izraelem, utracił, jak Rosja, możliwość wojskowego działania. Politycznie musi się liczyć i z Baku, i z rosnącymi aspiracjami Turcji, która go już wyparła z roli głównego rozgrywającego w Syrii. Erewań musiał zaakceptować konsekwencje.

Apetyt Baku rośnie w miarę jedzenia

Istotnie, konstytucja Armenii w swej preambule odwołuje się do deklaracji niepodległości z 1990 roku, a ta mówi o niepodległości Arcachu. Ale trudno, by Armenia zmieniła treść historycznego dokumentu założycielskiego lub wyrzekła się go – preambuły nie stanowią zresztą źródła prawa. Erywań zrezygnował z żądania, by wojska Azerbejdżanu wycofały się z okupowanych kawałków Armenii. Pomija milczeniem los nie tylko stawianych w Baku przed sądem przywódców Arcachu, ale nawet własnych jeńców wojennych. Zgodził się na wycofanie misji UE monitorującej granice – która właśnie stwierdziła ponownie, że – wbrew oskarżeniom Baku – wojska armeńskie nie ostrzeliwują na niej azerbejdżańskich stanowisk.

W kwestii konstytucji, premier Nikol Paszynian jest zresztą zwolennikiem przyjęcia nowej ustawy zasadniczej. Jednak redagowanie jej pod azerską presją może zostać odrzucone przez wyborców – a Paszynian chce, by wybory parlamentarne 2026 roku połączyć z konstytucyjnym referendum.

Stany Zjednoczone, dotychczas wspierające Armenię, pod nowym prezydentem przestały się nią interesować. Z państw regionu liczą się za to z posiadającą i potężną armię, i znaczne wpływy Turcją. Francja, ostatnia patronka Ormian, skupia wysiłki na stworzeniu europejskich zdolności obronnych w obliczy amerykańskiego zwrotu i rosyjskiej agresji. Rosji i Iranowi bardziej niż na Armenii zależy na niedrażnieniu jej wrogów.

W tej sytuacji nietrudno przewidzieć, że armeńska konstytucja zostanie stosownie zmieniona i ruszy też tranzyt przez Syjunik. W Erewaniu wraca dotkliwa świadomość, że państwa mogą prowadzić tylko taką politykę, na jaką zezwala ich geografia. Pozostaje to prawdą nie tylko na Kaukazie.