Stina Wirsén [ur. 1968] jest jedną z najbardziej rozpoznawalnych współczesnych szwedzkich ilustratorek i autorek książek dla dzieci. Jej twórczość wpisuje się w tradycję dziecięcej literatury skandynawskiej, która od dziesięcioleci przełamuje tabu związane z dzieciństwem, od Pippi Pończoszanki Astrid Lindgren po współczesne realizacje książki obrazkowej. U Wirsén dziecko nie jest traktowane jako „niedorosły dorosły”, lecz jako samodzielny podmiot doświadczeń, obdarzony własną wrażliwością, językiem i emocjami. Publikowana w Polsce od 2008 roku przez wydawnictwo „Zakamarki” seria krótkich form literackich dla najmłodszych (pisaliśmy już o niej w „KL dzieciom” kilka lat temu) w całości podporządkowana jest właśnie dziecięcemu światu, pełnemu emocji i niespodziewanych wypadków. Bohaterami są tu zwierzęta o nieostro zarysowanych kształtach, które w swojej codzienności zmagają się z sytuacjami dobrze znanymi każdemu dziecku.

Przypomnijmy nowym rocznikom małych czytelników i czytelniczek tę wyjątkową serię, liczącą obecnie osiem tytułów. Właśnie ukazały się dwa najnowsze.

Pierwsza książka, „Czyja Babcia?” [„Vem är arg?”, 2008], opowiada o Miśce i jej kuzynce, której bohaterka początkowo nie akceptuje. Niechęć i odraza, które mogą oburzać dorosłego czytelnika, ukazane są autentycznie, bez moralizatorskich filtrów. Dopiero kiedy Miśka dostrzega, że kuzynce jest źle – tęskni za ojcem i do tego cierpi fizycznie, wymiotując – jej emocje zmieniają się, a na pierwszy plan wysuwa się empatia. Wirsén pokazuje tu zmienność dziecięcych reakcji oraz ich naturalność. 

W „Komu leci krew?” [„Vem blöder?”, 2020] pięć zwierzaków buduje teatrzyk, a podczas zabawy dochodzi do kilku wypadków. Krew staje się niemal bohaterką narracji: jest jej relatywnie dużo, nie jest tylko sugestią na ilustracjach, ale jest wyraźnie obecna w tekście. To znów przełamanie tabu – oswajanie fizjologii, której towarzyszy dziecięca ciekawość, a nie strach. W „Czyje spodnie?” [„Vems byxor?”, 2020] problemem staje się codzienna czynność – ubieranie się. Wirsén demaskuje tu rodzicielską opresję w drobiazgach, a jednocześnie pokazuje, że dystans i luz bywają najlepszym rozwiązaniem: jeśli dziecku będzie zimno, zawsze można wrócić po sweter.

Książka „Kto decyduje?” [„Vem bestämmer?”, 2020] podejmuje temat konfliktu pomiędzy dzieckiem a rodzicem. Spór o codzienne obowiązki i decyzje ujawnia strukturę władzy w rodzinie – dorosły narzuca swoje rozwiązania, dziecko się buntuje. Autorka nie podsuwa prostych recept, ale pokazuje, że kompromis, choć banalny, bywa wartością najwyższą. W „Kto się złości?” [„Vem är arg?”, 2020] złość przestaje być emocją „niegrzeczną”. Wręcz przeciwnie – wspólne wyrażanie gniewu, nawet poprzez niszczenie budowli z klocków, staje się okazją do budowania więzi i przyjaźni. W „Kto jest sam?” [„Vem är ensam?”, 2022] samotność, zwykle wartościowana negatywnie, zyskuje pozytywne znaczenie. Miśka odkrywa przyjemność twórczego spędzania czasu w pojedynkę, a autorce udaje się pokazać, że samotność może być równie ważna jak wspólna zabawa.

W najnowszych książkach Wirsén pozostaje wierna swojej metodzie. „Kto jest ładny?” [„Vem är finast?”, 2025] eksploruje dziecięce spory o piękno i kolor, w których przeplatają się okrucieństwo przezwisk i relatywizm estetycznych ocen. Brązowy kolor czekolady staje się pretekstem do nieprzyjemnych skojarzeń, ale też do refleksji nad tym, że wartościowanie piękna zawsze pozostaje subiektywne. W „Kto się zgubił?” [„Vem är vilse?”, 2025] autorka podejmuje klasyczny motyw dziecięcego lęku – zgubienia się w supermarkecie. Historia kończy się szczęśliwie, ale samo doświadczenie zostaje potraktowane serio, jako coś, co każdy mały czytelnik zna lub aż nadto dobrze może sobie wyobrazić.

Ze swobodą można stwierdzić, że cała seria Wirsén sytuuje się w nurcie antypedagogiki – krytycznym wobec tradycyjnych metod wychowania, opartych na moralizatorstwie i represji. Sam termin został spopularyzowany w latach siedemdziesiątych XX wieku, między innymi przez niemieckiego pedagoga Ekkeharda von Braunmühla, który w głośnym manifeście „Antipädagogik” [1975] postulował odejście od postrzegania dziecka jako obiektu wychowania i narzucania mu roli „projektu” dorosłych. W literaturze dziecięcej antypedagogiczne wątki można odnaleźć znacznie wcześniej – przykładem jest choćby wspomniana już „Pippi Pończoszanka” Astrid Lindgren [1945], która wywróciła do góry nogami obowiązujące wzorce „grzecznej dziewczynki”. Pippi, pozbawiona rodzicielskiego nadzoru, żyjąca według własnych zasad i traktowana poważnie w swoich wyborach, stała się symbolem dziecięcej autonomii. W Polsce podobny wydźwięk miały utwory Joanny Kulmowej czy Marii Konopnickiej, choć nie nazywano ich wprost antypedagogicznymi. Stina Wirsén podejmuje wątek antypedagogiczny w formie dostosowanej do wrażliwości najmłodszych: zamiast moralizowania pozwala dzieciom przeżywać emocje, wyrażać złość czy odrazę, konfrontować się z fizjologią i relacjami społecznymi. Tak jak u Lindgren, dziecko jest tu traktowane serio – jako autonomiczny uczestnik życia, a nie jedynie „materiał wychowawczy”.

***

Najważniejsza refleksja, która nasuwa się po lekturze serii, dotyczy tego, dla kogo właściwie trudne są te tematy. Dzieci zazwyczaj nie wstydzą się złości, samotności czy fizycznego dyskomfortu. To rodzice i wychowawcy muszą przełamywać własne lęki i uprzedzenia, zrozumieć, że wychowanie nie polega na omijaniu tematów kłopotliwych, lecz na otwarciu się na rozmowę o nich. Seria Stiny Wirsén dowodzi, że literatura dziecięca, jeśli jest szczera i autentyczna, nie stanowi zagrożenia. Przeciwnie – staje się narzędziem budowania świadomości emocjonalnej, uczy, że trudne doświadczenia są częścią życia i że można się nimi dzielić. Bez strachu i tabuizacji.

Książki: 

Stina Wirsén, „Czyja babcia?”, wyd. Zakamarki, Poznań 2008.

Stina Wirsén, „Czyje spodnie?”, wyd. Zakamarki, Poznań 2020. 

Stina Wirsén, „Kto się złości?”, wyd. Zakamarki, Poznań 2020. 

Stina Wirsén, „Kto decyduje?”, wyd. Zakamarki, Poznań 2020.

Stina Wirsén, „Komu leci krew?”, wyd. Zakamarki, Poznań 2020. 

Stina Wirsén, „Kto jest sam?”, wyd. Zakamarki, Poznań 2022. 

Stina Wirsén, „Kto jest ładny?”, wyd. Zakamarki, Poznań 2025. 

Stina Wirsén, „Kto się zgubił?”, wyd. Zakamarki, Poznań 2025. 

Proponowany wiek odbiorcy: 3+ (wskazanie wydawcy)

 

Rubrykę redaguje Paulina Zaborek.