Michał Smoleń
Historia pewnego mitu. O książce „Spory o polską duszę”
Przypisywanie poszczególnym narodom specyficznych cech, które składać by się miały na „charaktery” czy nawet „dusze”, budzi zrozumiałe opory intelektualistów. Zapomnijmy jednak na chwilę o niechlubnej przeszłości charakterologicznego dyskursu, niejednokrotnie usprawiedliwiającego dyskryminację obcych i wykluczanie ze wspólnoty jednostek niepodporządkowujących się narodowym wzorcom, i zastanówmy nad pytaniem: jacy są Polacy? Czy w ogóle można na nie odpowiedzieć?
Lektura monografii „Spory o polską duszę. Z zagadnień charakterologii narodowej w historiografii polskiej XIX i XX wieku” Adama Wierzbickiego uzmysławia, jak głęboko sięgają korzenie tego zagadnienia. Autor ukazuje nam z jednej strony dynamikę narodowej autorefleksji, z drugiej – powtarzającą się obecność pewnych elementów. Interesującym przykładem powracającego motywu jest przekonanie o cechującym Polaków braku „zmysłu politycznego”, wymuszającego obecność rządów twardej ręki, który pojawiał się zarówno w pismach sympatyków Carskiej Rosji, zwolenników Józefa Piłsudskiego po przewrocie majowym, jak i we wczesnych latach PRL.
Historia charakterologii polskiej jest szczególnie godna uwagi ze względu na specyficzne warunki: upadek Pierwszej Rzeczypospolitej i będący jego konsekwencją rozdział państwa i narodu okazał się szczególnie płodny dla historiozofów. Inną istotną kwestią jest znamię prowincjonalności, odczuwanej zarówno wobec „cywilizowanego” Zachodu, jak i „dzikiej”, ale potężniejszej, Rosji. Nawet tak wyraziste wydarzenia nie doczekały się jednak spójnej interpretacji, a różni autorzy wyciągali z tych samych faktów przeciwstawne wnioski, np. o gwałtowności albo łagodności Polaków.
Zgodnie z tytułem, książka Wierzbickiego jest przede wszystkim historią sporu, wiedzionego w przeszłości przez historyków i publicystów. Sporu, dodajmy, nierozwiązanego. Wraz z lekturą kolejnych rozdziałów staje się jasne, że nie tylko nie wypracowano powszechnie przyjętych wniosków, ale też rzetelnej metody badawczej, która mogłaby dostarczyć wiedzy o cechach czy w ogóle obiektywnym istnieniu charakteru narodowego. Takie pojęcie jednak istnieje w umysłach poszczególnych osób: bywa związane zarówno ze zbiorem pozytywnych dyrektyw moralnych, jak też i wykazem wad, którym należy się przeciwstawiać.
Czy jednak charakterologia narodowa jest użytecznym narzędziem społecznej krytyki lub potencjalną płaszczyzną porozumienia? Wierzbicki ukazuje jej nieskuteczność w XIX i XX wieku, a wyzwania, które stawia przed nami XXI wiek: globalizacja, migracje, zmierzch państw narodowych, wydają się tylko potwierdzać tę negatywną diagnozę. Żyjącego w Warszawie studenta z zamożnej rodziny więcej łączy przecież z berlińskim czy londyńskim kolegą niż ze starszym rolnikiem, żyjącym raptem kilkadziesiąt kilometrów dalej. Pytanie, która grupa społeczna reprezentuje naród, nie jest zresztą nowe: w XIX wieku wskazywano niekiedy na szlachtę, czasami na chłopstwo, niektórzy zaś – bez satysfakcjonującego rezultatu – starali się wykazać istnienie jakichś cech wspólnych.
Choć Andrzej Wierzbicki deklaruje się w końcu jako charakterologiczny agnostyk, jego książka każe pozostawać sceptycznym wobec wykorzystywania narodowych charakterów tak w bieżącej debacie na tematy społeczno-polityczne, jak i w pracy naukowej. Będzie także wartościowym opracowaniem dla historyków kultury i nauk społecznych: kolejne teorie, wywodzące charakter narodowy z czynników fizycznych, politycznych czy metafizycznych, są interesującymi odbiciem sposobu myślenia danej epoki.
Nawet jeżeli przekonanie o istnieniu spójnego charakteru Polaków jest mitem, nie jest to mit bez wyznawców, a co za tym idzie – społecznego wpływu. Niezależnie od jego oceny, warto zapoznać się z książką Wierzbickiego, aby zrozumieć korzenie – oraz, według mnie, jałowość – tego dyskursu.
Książka:
Andrzej Wierzbicki, „Spory o polską duszę. Z zagadnień charakterologii narodowej w historiografii polskiej XIX i XX wieku”, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2010.
„Kultura Liberalna” nr 116 (13/2011) z 29 marca 2011 r.
