Katarzyna Kazimierowska
Pytanie o Finklera
Wszyscy, którzy czytali „Wieczory kaluki”, okrzyknięte najbardziej żydowską powieścią, jaką kiedykolwiek napisano, wiedzą, z kim mamy do czynienia. Howard Jacobson jak żaden Europejczyk, potrafi podejść do tematu, który w wielu z nas przywołuje już na wstępie do politycznej poprawności. Jemu wolno, co pokazuje w swojej najnowszej książce, zdobywcy Bookera – najważniejszej brytyjskiej nagrody literackiej.
Rzecz dzieje się tu i teraz, we współczesnym Londynie, a kanwa historii opleciona zostaje wokół trójki przyjaciół: dwóch 50-latków i ich dawnego nauczyciela, dziś 90-letniego. Dwaj z nich to koledzy ze szkolnej ławy, którzy utrzymują ze sobą stały kontakt bardziej z przyzwyczajenia niż kwitnącej sympatii. Pierwszy to Julian Treslove, główny bohater powieści Jacobsona. To jego oczami oglądamy współczesny Londyn i patrzymy na rozwój akcji z perspektywy goja, który marzy o byciu Żydem, choć na co dzień jest niepoprawnym romantykiem i zwykłym nieudacznikiem, pracującym jako sobowtór gwiazd show businessu. Drugi to Sam Finkler, poważany i modny filozof pochodzenia żydowskiego; odrzuca tradycję, w której się wychował i przystępuje do kontrowersyjnej grupy intelektualistów Zawstydzonych Żydów (w oryginale Ashamed Jews). W miarę rozwoju historii dowiadujemy się, że tych dwóch łączy coś więcej: to silna fascynacja w stylu love-hate realationship, która sprawia, że dwaj przyjaciele, choć nie podchodzą do siebie bez kija, w postaci ciętej riposty, są swoim odbiciem w krzywym zwierciadle, tak jakby obaj podskórnie czuli, że ich byt jest uzależniony od obecności drugiego. Trzeci z tej trójki muszkieterów to Libor Sevcik, proziraelski czeski Żyd, który nie może podnieść się po śmierci żony, miłości swojego życia. Jacobson genialnie kreśli wątek męskiej przyjaźni, która w przypadku tej trójki okazuje się być gorzka, pełna rywalizacji, niedopowiedzeń i wstydliwych tajemnic, a w trudnych chwilach okazuje się niestety nie mieć mocy ratowania życia.
Wszystko, o czym marzy główny bohater – Julian: sława, poważanie, atrakcyjność, wiąże się z Samem, a Sam to Żyd, ergo, bycie Żydem oznacza bycie kimś lepszym. Julian decyduje się zatem na mentalną konwersję, choć w swej nowej tożsamości odnajduje się dopóty, dopóki stanowi ona opozycję wobec jego dotychczasowego życia. Tytułowe pytanie Finklera, staje się synonimem słowa „żyd”, a finklerowskie zachowanie, finklerowski sposób to sposób w jaki Julian myśli o żydowskiej specyfice. Wiara we własne żydostwo oznacza dla Juliana dostąpienie bram wyobrażonego edenu, zaszczytu przebywania wśród ludzi, których uważa za elitę z racji pochodzenia, to dostąpienie lepszego świata, z żydowską narzeczoną na czele. Do czasu.
Julian, jak każdy neofita stara się być świętszy od największego świętego, ale jednocześnie, okazuje się, że świat, do którego wkroczył nie jest łatwy, prosty i przejrzysty. Jego irytująca w nim obecność przypomina neurotycznych bohaterów filmów Woody Allena. W dodatku ten żydowski eden, pełen pociotków i kuzynów, wcale nie okazuje się tak idealny, jak go sobie wyobrażał, nikt nie chce z nim spacerować po parku i rozważać kwestii religijności, a język, jakim posługuje się jego przyszywana rodzina, wydaje się być kodem, którego on nie rozumie. Z wielkiego orędownika i wyznawcy Julian niepostrzeżenie dla samego siebie przeistacza się w swój rewers, cichego antysemitę. A może zawsze nim był? Może od fascynacji do nienawiści jest tylko krok, tak jak od nienawiści do miłości? Może nie potrafimy interpretować własnych odczuć i motywów postępowania. Może przyjaźń musi być oparta na rywalizacji i wzajemnej niechęci, bo to co nas odpycha jest tym co nas przyciąga?
Jacobson pokazuje, że gdy przychodzi do opowiedzenia się po którejś ze stron, wszyscy w końcu okazujemy się antysemitami. A podchodząc do sprawy bardziej uniwersalnie – jesteśmy zwyczajnie nietolerancyjni. „The Finkler Question” to opowieść o męskiej przyjaźni, o szukaniu tożsamości, ale też o potrzebie spełnienia i harmonii, w świecie, w którym nie ma miejsca na tolerancję.
Książka:
Howard Jacobson, “The Finkler Question”, Bloomsbury USA, 2010
* Katarzyna Kazimierowska, sekretarz kwartalnika „Res Publica Nowa”, współpracownik działu kultura „Dziennika”.
