Tekst może zawierać spoilery – informacja dla czytelników, którzy nie widzieli filmu.
Najnowszy film Denisa Villeneuve’a pasuje do jego efektownego stylu i wygórowanych ambicji. Wyróżnia go jednak bohaterka, którą jest językoznawczyni. O ile lingwiści czasem pojawiają się na planach filmowych – jako specjaliści od języków martwych i egzotycznych, np. na potrzeby superprodukcji Mela Gibsona, albo jako twórcy języków fikcyjnych, jak w dziełach fantasy i science fiction – o tyle rzadko stają się przecież bohaterami filmów. Jeśli chodzi o skłonność do pościgów, strzelanin i niewiarygodnych zwrotów akcji, językoznawcy są najwyraźniej w tyle nawet za archeologami i semiologami, nie wspominając już o ludziach wykonujących tak „filmowe zawody” jak policjanci, detektywi, żołnierze US Marines, kosmonauci, szpiedzy czy maklerzy giełdowi.
Co więcej – w przeciwieństwie chociażby do serii filmów o Indianie Jonesie – „Nowy początek” przedstawia naukowca podczas wykonywania swojego zawodu, choć w niezwykłych okolicznościach. Oto bowiem spełniły się marzenia i lęki współczesnych i doszło do kontaktu z obcą, pozaziemską cywilizacją – dwanaście niezidentyfikowanych obiektów latających pojawiło się w biały dzień w różnych miejscach świata, w tym, jakżeby inaczej, w USA, Rosji i Chinach. Ich pasażerami są heptapody – istoty wyglądem przypominające ogromne ośmiornice czy kałamarnice. Nagłe przybycie obcych powoduje powszechną panikę i w rezultacie kryzys polityczny i społeczny na światową skalę. W tej sytuacji władze wojskowe zwracają się do lingwistki Louise Banks (w tej roli świetnie grająca Amy Adams) z prośbą o współpracę przy odszyfrowywaniu języka obcych.
Nauka w służbie kina?
Jak jednak zabrać się za budowanie takiej płaszczyzny komunikacji? To prawda, w historii ludzkości miało miejsce wiele momentów, w których naprzeciwko siebie stawały społeczeństwa niemające – dosłownie! – wspólnego języka, jak choćby (jest to analogia przywoływana również w filmie) pierwotni mieszkańcy Ameryki czy Australii i ich europejscy „odkrywcy”. Dotychczas jednak zawsze po obu stronach znajdowali się ludzie, przedstawiciele tego samego gatunku, którym komunikację ułatwiały podobne cechy fizjonomiczne oraz chociaż minimalne wspólne doświadczenia, wynikające z życia na tej samej planecie. Konfrontując się z językiem obcych ludzi, możemy nie wiedzieć o nim nic, ale możemy być pewni, że znajdą się w nim słowa określające części ciała, stopnie pokrewieństwa, podstawowe dla ludzkiej egzystencji czynności, takie jak jedzenie, spanie, narodziny, śmierć. Dopóki mamy do czynienia z przedstawicielami naszego gatunku, nie pomylimy się też, jeśli założymy, że i pod względem psychologicznym są oni podobni do nas, posiadają poczucie indywidualnej odrębności, świadomość, działają w sposób celowy. W przypadku komunikacji z gatunkiem pochodzącym z innej planety te założenia mogą jednak łatwo okazać się fałszywe, a zbyt pochopne ich przyjęcie – katastrofalne w skutkach.
Pamiętając o powyższym, bohaterka podejmuje się trudnego zadania nawiązania komunikacji z heptapodami, po części ucząc ich (je?) angielskiego, po części poznając ich własny język. Proces ten jest przedstawiony w bardzo interesujący sposób (są to być może najbardziej trzymające w napięciu sceny), ale pewnym zawodem może być jego banalny finał. W końcu heptapodzi okazują się fundamentalnie do nas podobni: posługują się językiem mówionym i systemem graficznej reprezentacji pojęć przypominającym pismo, mają zarówno poczucie indywidualności, jak i więzi społeczne (o czym świadczy posiadanie imion), znane jest im pojęcie uczciwej wymiany… Można odnieść wrażenie, że po zasugerowaniu w wypowiedziach bohaterów możliwej skali odmienności obcych, twórcy filmu postanowili jednak wybrać najłatwiejsze rozwiązanie i umieścili przyjazne, moralnie lepsze wersje nas samych w ciałach gigantycznych mięczaków. Abbott i Costello – takie przezwiska nadają dwóm kosmitom ludzcy bohaterowie filmu – nie mają w sobie nic z nieprzeniknionej tajemnicy oceanu z „Solaris” (1972) Andrieja Tarkowskiego czy nieznanej rasy twórców monolitów z „2001: Odysei kosmicznej” (1968) Stanleya Kubricka. W tym miejscu zawodzi scenariusz filmu Villeneuve’a: choć w zasadzie nie mamy okazji poznać obcych bliżej, nie mamy też jednak specjalnych wątpliwości, że byłoby to możliwe.
Hipoteza Sapira-Whorfa odgrywa tu magiczną rolę, czy może raczej rolę niesławnych midichlorianów ze świata „Gwiezdnych wojen” – magii przybranej w niby-naukowy żargon. | Szymon Gruda
Ważne miejsce w filmowej intrydze zajmuje idea nazywana powszechnie, choć niezbyt fortunnie, hipotezą Sapira-Whorfa. Głosi ona, że używany przez nas język wpływa na sposób, w jaki postrzegamy rzeczywistość (czy – w najbardziej radykalnej wersji – determinuje ją). Ucząc się nowego języka, uczymy się też inaczej patrzeć na otaczający nas świat. Jedyna naprawdę fundamentalna różnica między ludźmi a heptapodami, o której się dowiadujemy, polega na tym, że ci ostatni odmiennie od nas odczuwają czas, co znajduje wyraz w ich języku, przede wszystkim zaś – powoduje, że posiadają reminescencje… przyszłych wydarzeń. Pod wpływem intensywnej nauki systemu komunikacji obcych Louise Banks zaczyna postrzegać rzeczywistość jak heptapod i w jej umyśle pojawiają się „wspomnienia” z jej własnej przyszłości… Wytykanie twórcom filmu braku naukowych podstaw takiego rozwiązania (hipoteza Sapira-Whorfa w rzeczywistości odnosi się choćby do tego, jak szybko ludzie posługujący się różnymi językami są w stanie odróżnić od siebie kropki w różnych kolorach) może się wydawać nadmiernie pedantyczne. Wydaje się jednak, że ambicją twórców było stworzenie dzieła wpisującego się w nurt tzw. hard SF, którego wyznacznikiem jest właśnie rygorystyczne podporządkowanie się aktualnemu stanowi wiedzy naukowej podczas spekulacji dotyczących rzeczy i zjawisk, które nie istnieją, ale są – zgodnie z tym stanem wiedzy – możliwe. Tymczasem hipoteza Sapira-Whorfa w „Nowym początku” odgrywa magiczną rolę, czy może raczej rolę niesławnych midichlorianów ze świata „Gwiezdnych wojen” – magii przybranej w niby-naukowy żargon.
Pętle Villeneuve’a
Z artystycznego punktu widzenia poważniejszy jest zapewne zarzut niespójności fabuły, którą powoduje niekonsekwentny opis postrzegania czasu przez użytkowników języka heptapodów. Jeden z głównych wątków, dotyczący kryzysu politycznego towarzyszącego przybyciu obcych, zostaje rozwiązany za pomocą zabiegu fabularnego znanego jako pętla przyczynowo-skutkowa: Louise Banks zapobiega globalnemu kryzysowi dzięki wykorzystaniu wspomnień z przyszłości, w których chiński generał przekazuje jej pewne informacje właśnie w tym celu, by mogła wykorzystać je w przeszłości do zażegnania niebezpieczeństwa i, w konsekwencji, doprowadzić do sytuacji, w której ich spotkanie i przekazanie tych informacji jest w ogóle możliwe… Skoro jednak możliwe jest wykorzystanie przyszłych wspomnień jako źródła informacji przydatnych w teraźniejszości, to trudno zrozumieć, dlaczego „pamiętające przyszłość” heptapody nie zwróciły się do Ziemian od początku płynną angielszczyzną, której nauczyły się (nauczą?) w przyszłości (pod koniec filmu Costello rozumie już bez trudu to, co Louise mówi do niego po angielsku…), a dopiero później zaczęły tracić czas na poznawanie podstaw słownictwa i gramatyki.
Być może prawdą jest, że hard SF pozostaje domeną literatury, nie – filmu; specyfika tego ostatniego medium wymusza skrótowość i wizualne metafory, które nie pozwalają na subtelne spekulacje na temat granic ludzkiego poznania. Najwybitniejsze dzieła kina science fiction (jak wspomniane „2001: Odyseja kosmiczna” Kubricka czy „Stalker” i „Solaris” Tarkowskiego) zajmują się bardziej ludzką kondycją niż problematyką naukową (inaczej niż np. powieściowy pierwowzór „Solaris”, w którym Lem mógł pozwolić sobie na poświęcenie całego obszernego rozdziału na przegląd literatury naukowej z zakresu solarystyki). Niestety, również pod tym względem „Nowy początek” raczej zawodzi – pytania o istnienie wolnej woli brzmią fałszywie w świecie, w którym możliwe są pętle przyczynowo-skutkowe. Kiedy bohaterka podejmuje bolesną decyzję (poczęcie dziecka, którego przyszłą przedwczesną śmierć „pamięta”), trudno powstrzymać się od refleksji, że o żadnej prawdziwej „decyzji” nie może być mowy – przeszłość jest już przecież ustalona i znana. Mimo tragicznej historii, wzruszającej muzyki i dość skutecznie rozegranego plot twistu wątek prywatnego życia Louise Banks zostawia więc widza raczej obojętnym. Trzeci z równoległych wątków – gwałtowna reakcja świata na przybycie obcych i światowy kryzys polityczny zażegnany dzięki współpracy głównej bohaterki z heptapodami – każe się zastanawiać, czy jako ludzie XXI w. jesteśmy tak złego zdania o samych sobie, że pozostaje nam już tylko liczyć na interwencję z obcej planety?
„Nowy początek” Villeneuve’a wiele obiecuje, ale niewiele z tych obietnic dotrzymuje. Zamiast poważnej refleksji nad możliwością komunikacji z istotami fundamentalnie od nas odmiennymi dostajemy historię ciekawie opowiedzianą, ale banalną i nie do końca spójną. Mimo to film nie jest pozbawiony pewnej wartości, przede wszystkim estetycznej. Pod względem wizualnym jest bardzo oszczędny i wysmakowany; zachwyca przede wszystkim wizja statku heptapodów, niedwuznacznie przywodząca na myśl Kubrickowskie monolity – to również zasługa nowego autora zdjęć, którego odkrył Villeneuve – Bradforda Younga. Nie zawodzi gra Amy Adams; nie dziwi też, że Forest Whitaker zrobił wszystko, co się dało, z niewielką w gruncie rzeczy rolą sympatycznego, choć niezbyt lotnego oficera armii amerykańskiej. Mniej udana jest odgrywana przez Jeremy’ego Rennera rola drugiego z głównych bohaterów, safandułowatego fizyka o muskulaturze atlety – w tym przypadku jednak może to być wina scenariusza, który nie daje aktorowi specjalnego pola do popisu. Być może najmocniejszą stroną filmu jest oprawa muzyczna, dzieło Islandczyka Jóhanna Jóhannssona (który z kolei współpracował już z reżyserem „Nowego początku” przy okazji „Sicario”), minimalistyczna, tajemnicza i dobrze współgrająca z niemal mistyczną doniosłością kontaktu z pozaziemską inteligencją. Dodatkową zaletą filmu – dla tych widzów, którzy interesują się językoznawstwem i systemami komunikacji w ogóle – jest okazja, zapewne jedyna w życiu, by usłyszeć w sali kinowej słowo „semazjograficzny”.
Film:
„Nowy początek”, reż. Denis Villeneuve, USA, 2016.
