„Król Maciuś Pierwszy” to bezsprzecznie jeden z najbardziej znanych polskich utworów dla dzieci, jednak wydaje się, że żyje głównie w pamięci dorosłych (pamiętających choćby wydanie zilustrowane przez Jerzego Srokowskiego) lub tych, którzy „wiedzą, o co chodzi”, ale po książkę nigdy nie sięgnęli. Co najwyżej widzieli tylko jej filmową adaptację z 1957 roku autorstwa Wandy Jakubowskiej. Trudno powiedzieć, na ile nowe wydanie dylogii o Maciusiu (kontynuację przygód opisał Korczak w „Królu Maciusiu na wyspie bezludnej”) oraz „Kajtusia Czarodzieja” z ilustracjami Marianny Oklejak wzbudziło zainteresowanie twórczością autora [1]. Na pewno Korczaka czyta się niełatwo, na co zwraca uwagę Anna Maria Czernow, badaczka literatury dziecięcej i prezeska Polskiej Sekcji IBBY [2]. Rozumiejąc potrzeby zmieniającego się świata i trudności z odbiorem oryginału przez współczesnego czytelnika, Iwona Chmielewska zaproponowała przekazanie idei „Króla Maciusia Pierwszego” w formie picturebooka, w której tekst i obraz są ze sobą ściśle powiązane i wchodzą w – często niełatwy – dialog. Bezpośrednim impulsem do przygotowania książki była wystawa „W Polsce króla Maciusia. 100-lecie odzyskania niepodległości”, którą do lipca 2019 roku można zwiedzać w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie [3]. Chmielewska najpierw zaprojektowała część historyczną ekspozycji, nawiązując do historii Króla Maciusia, a następnie niejako „przelała” ją na papier [4] i tym samym dała czytelnikom możliwość namysłu nad utworem w kameralnych, wręcz intymnych warunkach. Jak pisał pedagog, „nie ma dzieci, są ludzie”, a książka Chmielewskiej – skierowana do odbiorców w każdym wieku – podkreśla tę myśl, zwracając uwagę na to, że życiowe wyzwania i przeciwności losu w tym samym stopniu dotykają małych i dużych.
Warto przypomnieć, że Iwona Chmielewska już wcześniej inspirowała się działalnością Janusza Korczaka. Jej „Pamiętnik Blumki” stał się wydarzeniem wydawniczym, zdobywając najważniejsze nagrody, w tym tytuł Książki Roku 2011 Polskiej Sekcji IBBY – do dzisiaj pozostaje jedyną publikacją docenioną w obu kategoriach: literackiej (wyróżnienie) i graficznej (nagroda główna) [5]. Ta jej książka została też wpisana na prestiżową listę White Ravens publikowaną co roku przez Internationale Jugendbibliothek w Monachium [6] i doczekała się wielu wydań zagranicznych, w tym niemieckiego, japońskiego i francuskiego, a sama Chmielewska trafiła na „krótką listę” nominowanych do najważniejszego wyróżnienia świata książki dziecięcej – Hans Christian Andersen Award [7].
Również w „Jak ciężko być królem” Korczak powraca na wielu poziomach: nie tylko jako autor „Króla Maciusia Pierwszego” (wspomniany już na stronie tytułowej), ale również jako postać towarzysząca bohaterowi w trudnych chwilach, a także sam Maciuś, przypominający młodego Korczaka, którego zdjęcie dopełnia posłowie Anny Czerwińskiej i Tamary Sztymy, kuratorek wystawy w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Choć „duch” Starego Doktora unosi się nad książką, to jej głównym bohaterem jest oczywiście Maciuś. Tytułowy „ciężar” władzy królewskiej został przez Chmielewską świetnie uchwycony, szczególnie w warstwie graficznej, czego zwiastunem jest okładka: korona zasłaniająca oczy Maciusia to z jednej strony zaślepienie władzą, z drugiej symbol niedopasowania insygniów do właściciela, z trzeciej opadające na nos nakrycie głowy podkreśla ciężar odpowiedzialności. Maciuś niczym ślepiec wyciąga przed siebie ręce, gdy od tyłu ktoś ciągnie go za marynarkę – być może jest to gest wsparcia wskazujący odpowiedni kierunek, być może bezpardonowa siła przymusu, a może to inne dzieci (znajdujące się na czwartej stronie okładki) zapraszają go do zabawy!
Równie wieloznaczne są wszystkie kompozycje Chmielewskiej, zwracające uwagę choćby na przymus zostania królem (czerwona marynarka wręczana rękami dorosłego), niewinność chłopca (lilia trzymana w dłoniach), niepewność i trudności ze sprostaniem wielu wyzwaniom (m.in. dysproporcja między bohaterem a wielkim tronem chyboczącym się na szczytach królewskiej korony). Każda rozkładówka pozwala zajrzeć w głąb psychiki Maciusia, którego przytłacza nowa rola władcy. Tu ponownie odwołam się do słów Korczaka – „nie ma dzieci, są ludzie”. „Jak ciężko być królem” należy czytać zatem jako metaforę zmagań każdego człowieka z codziennymi wyzwaniami, pokonywania barier i szukania odpowiedniej drogi życiowej. Niezwykle przejmująca jest jedna z ostatnich ilustracji, przedstawiająca Maciusia siedzącego w objęciach Korczaka na gałęzi drzewa, którego pień okala królewska korona. Choć interpretacji może być wiele, ja widzę w tym obraz zaspokojenia po osiągnięciu celu okupionego wysiłkiem, ale też wzmocnionego wcześniejszymi doświadczeniami, zarówno pozytywnymi, jak i negatywnymi.
Picturebook Chmielewskiej, w genialny sposób grający z Korczakowską tradycją, wydobywa najważniejsze myśli „Króla Maciusia Pierwszego”, zarówno za pomocą cytatów, jak i krótkich zdań samej autorki prezentując trudy życia: nie Maciusia, nie króla, nie dziecka, ale każdego z nas. Jak pisze Chmielewska, „podejmowanie decyzji wcale nie jest łatwe”, a od haseł „NIECH ŻYJE MACIUŚ” do „PRECZ Z MACIUSIEM” bardzo krótka droga. Brutalna lekcja pokory, którą mimowolnie odrabia bohater, daje jednak nadzieję na lepsze jutro. Może w miejsce noworocznych postanowień warto wziąć do ręki „Jak ciężko być królem” i – idąc śladami bohatera – dojść do ładu z samym sobą.
Przypisy:
[1] Zob. Janusz Korczak, „Król Maciuś Pierwszy”, il. Marianna Oklejak, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2011; tenże, „Król Maciuś na wyspie bezludnej”, il. Marianna Oklejak, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2011; tenże, „Kajtuś Czarodziej”, il. Marianna Oklejak, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2012.
[2] Niedzielny Poranek: II Forum IBBY, 18 listopada 2018. [https://www.rdc.pl/podcast/niedzielny-poranek-ii-forum-ibby/]
[3] Więcej o wystawie na stronie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. [https://www.polin.pl/pl/w-polsce-krola-maciusia]
[4] Niedzielny Poranek, „Jak ciężko być królem”, 16 grudnia 2018.
[5] Iwona Chmielewska, „Pamiętnik Blumki”, Media Rodzina, Poznań 2011.
[6] Polskie książki wpisane na listę White Ravens w 2012 roku.
[7] IBBY Announces the Shortlist for the 2018 Hans Christian Andersen Awards.
Książka:
Janusz Korczak, Iwona Chmielewska, „Jak ciężko być królem”, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Wydawnictwo Wolno, Warszawa / Lusowo 2018.
Rubrykę redaguje Paulina Zaborek.
