Okrągły Stół i inne rewolucje demokratyczne
45 lat temu, 25 kwietnia 1974 roku, obywateli Portugalii obudziła wiadomość o wojskowym zamachu stanu mającym na celu zakończenie autorytarnej dyktatury Marcelo Caetano. Choć przywódcy zamachu apelowali w radiu, by ludzie nie wychodzili na ulice, tysiące osób dotarły do centrum Lizbony, w drodze łapiąc goździki od sprzedawców kwiatów, aby dać je żołnierzom. Ci umieszczali je w lufach swej broni. Zamach stanu przekształcił się w rewolucję ludową, a Portugalia stała się demokratyczna.
W połączeniu z demokratyzacją Hiszpanii oraz Grecji w latach 1974–1975, rewolucję goździków rozumie się jako początek fali demokratyzacji, która trwała – jak się obecnie wydaje – aż do rewolucji tunezyjskiej z 2011 roku, a może do Euromajdanu trzy lata później. W tym czasie nabraliśmy nawyku nadawania rewolucjom przydomków, niejako dla porządku. Była więc rewolucja parasolowa i buldożerowa, rewolucja cedrowa, tulipanowa i rewolucja róż, rewolucja pomarańczowa, jaśminowa i aksamitna, a także wiele innych. Jak szacują obserwatorzy organizacji takich jak w Freedom House, podwoiła się w tym czasie liczba krajów, których obywatele cieszyli się wolnościami politycznymi i obywatelskimi, po czym w ciągu ostatnich 5–10 lat liczba ta wróciła do poprzedniego poziomu.
Jak szacują obserwatorzy organizacji takich jak w Freedom House, w epoce rewolucji demokratycznych podwoiła się liczba krajów, których obywatele cieszyli się wolnościami politycznymi i obywatelskimi, po czym w ciągu ostatnich 5–10 lat liczba ta wróciła do poprzedniego poziomu. | Padraic Kenney
Łatwo skupić się na zatrważającym procesie odchodzenia od demokracji liberalnej w okresie od 2015 roku. Nie przesądzam w tym miejscu, czy działania Orbána, Trumpa, Bolsonaro i im podobnych to nowa normalność. Ale nie powinniśmy zbyt łatwo wyrzucać goździków i tulipanów do kosza. Zamiast tego, możemy pomyśleć o latach 1974–2011 czy 2014 jako okresie historycznym i zadać sobie pytanie: jakie miejsce zajmuje w tej epoce polski Okrągły Stół?
Podejście konwencjonalne polegałoby na zbadaniu bezpośredniego wpływu wydarzenia, czyli przypadków, w których aktywiści z innych krajów brali przykład z polskiego modelu przemian ustrojowych. W 1989 roku Czesi i Słowacy, Węgrzy, Niemcy Wschodni, a także Bułgarzy mieli swoje własne Okrągłe Stoły. Jeśli chodzi o inne konflikty polityczne, tak odmienne jak przypadki Południowej Afryki oraz Irlandii Północnej, istnieją dowody na to, że przeciwnicy polityczni zwracali się w stronę polskiej lekcji historii, aby nauczyć się, że ofiary represji mogą przestać walczyć i mogą uścisnąć dłonie tym, którzy kiedyś zamykali ich w więzieniu albo i gorzej. Ale po trzech dekadach historia owego transferu technologii staje się, być może, mniej ważna.
[promobox_artykul link=”https://kulturaliberalna.pl/2019/02/05/kuisz-30-rocznica-okraglego-stolu/” txt1=”Czytaj również tekst Jarosława Kuisza ” txt2=”Kogo obchodzi Okrągły Stół? „]
Okrągły Stół to trzy innowacje polityczne
Zamiast tego powinniśmy zrobić krok w tył i zastanowić się nad zasadniczymi cechami czterech dekad pokojowych rewolucji. Myślę, że wydarzenia epoki rewolucji demokratycznych warto świętować z powodu trzech innowacji, które zostały wtedy wprowadzone do historii przemian politycznych. Polska dostarcza znakomitych przykładów każdej z owych innowacji.
Po pierwsze, w rewolucjach („ludowej zmianie politycznej”, dla tych, którzy nie lubią słowa na „r”) tej epoki mamy do czynienia z wielkimi przemianami prowadzonymi bez użycia przemocy. To nie tylko goździki w lufach, ale także ludzie trzymający ręce w górze (na przykład w Czechosłowacji czy na Filipinach), aby zademonstrować swoją bezbronność. W Polsce pokojowa natura przemian miała związek z katolickimi rytuałami – mszy świętej, spowiedzi, procesji – dlatego brakowało tu aury karnawałowego absurdu, którą można było znaleźć gdzie indziej. Absurdalny charakter Pomarańczowej Alternatywy i innych ruchów z późnych lat 80. stanowił bezpośrednią reakcję na powagę „Solidarności” i był koniecznym składnikiem wydarzeń z 1989 roku, ponieważ takie występy jeszcze bardziej podważały zdolność reżimu do stosowania represji.
Po drugie, w epoce tej ludzie często okupowali przestrzenie publiczne lub półpubliczne i czynili z nich swoje domy na wiele dni, a nawet tygodni, co miało pokazać, że są one ich własnością, ich terytorium. Znamy historię placu Tahrir, placu Tiananmen oraz ukraińskiego Majdanu – ale to Stocznia Gdańska była w rzeczywistości jedną z pierwszych, jeśli nie pierwszą tego rodzaju akcją okupacyjną. Nocowanie na płytach styropianowych było radykalnym aktem, który pokazywał, że proletariat wreszcie naprawdę objął własność środków produkcji. Ale co ważniejsze: wszystkie te akcje okupacyjne są tak ważne, ponieważ pokazały zdolność ludzi do samorządności, co jest kluczowym argumentem na rzecz przemian politycznych.
Trzecią sprawą, która staje się zasadnicza po podważeniu dotychczasowych rządów i wykazaniu zdolności ludzi do rządzenia sobą, są negocjacje z reżimem. Element ten nie pojawia się w rewolucjach sprzed 1989 roku. Niektórym z nich przewodził jeden charyzmatyczny przywódca lub kilku kapitanów, jak w Portugalii, ale przed 1989 rokiem żaden reżim autorytarny nie zasiadał przy tym samym stole z dziesiątkami przedstawicieli masowego ruchu opozycyjnego, który zaledwie kilka miesięcy wcześniej zbywano jako nieistotny. W lutym 1989 roku „Solidarność” uniknęła pułapki zastawionej przez reżim, który chciał wykorzystać ją do legitymizacji jego władzy, a dyskusje zyskały prawdziwy cel. Ostatecznie rozmowy przy Okrągłym Stole pokazały wiedzę i doświadczenie działaczy „Solidarności”, a tym samym ich przygotowanie do politycznego przywództwa.
Okrągły Stół to przykład polityki, która miała znaczny, pozytywny wpływ na współczesny świat. Polityczny sens negocjacji i kompromisu jest dzisiaj zupełnie inny niż kiedyś. | Padraic Kenney
Polski Okrągły Stół jest nie tylko protoplastą wielu innych Okrągłych Stołów, ale także Komisji Prawdy i Pojednania w RPA i w innych krajach. Nie oznacza to, że ludzie na całym świecie patrzyli na polski Okrągły Stół i próbowali go naśladować, ale tylko tyle, że jest to przykład polityki, która miała znaczny, pozytywny wpływ na współczesny świat. Polityczny sens negocjacji i kompromisu jest dzisiaj zupełnie inny niż kiedyś. Niektórzy odrzucają tego rodzaju politykę jako nieadekwatną wobec dzisiejszych konfliktów politycznych; w innych kontekstach (jak w Brukseli) takie rozwiązanie zostało poddane głębokiej instytucjonalizacji. Jednak ocena współczesnych mechanizmów politycznych nie powinna wpływać na sposób oceniania wydarzeń z innej epoki. Jeśli sporządzimy listę najbardziej wartościowych innowacji w polityce światowej ery rewolucji demokratycznej, Okrągły Stół z pewnością zajmie na niej wysokie miejsce.
