Odsetek osób wierzących w Polsce od lat systematycznie spada, ale twarde dane nie wskazują na szeroki proces laicyzacji polskiego społeczeństwa. To może się jednak szybko zmienić – Irlandia jest przykładem niegdyś bardzo katolickiego kraju, który w ciągu dekady zmienił się w państwo świeckie. Podobnie szybko sekularyzacja zaszła w Europie Zachodniej na przełomie lat 60. i 70. w Wielkiej Brytanii, Francji, Holandii czy Belgii. Podskórne, trwające dekady procesy społeczne, w pewnym momencie uzyskały kształt realnej zmiany.
W Polsce Kościół mierzy się z dwoma wielkimi wyzwaniami, które mogą odegrać rolę katalizatora sekularyzacji: pedofilią i wielką polaryzacją polityczną.
W sprawie pedofilii popełniono chyba wszystkie możliwe błędy – mentalność obrony instytucji kosztem ofiar zwycięża na każdym kroku. Jest to błąd zarówno moralny, jak i strategiczny. Instytucja, która swoje znaczenie opiera na moralnym autorytecie, nie może pozwalać sobie na plemienną obronę „swoich”.
Równie niebezpieczna jest decyzja dużej grupy biskupów i kleru, by jednoznacznie związać się z Prawem i Sprawiedliwością. Retoryka PiS-u, w której chrześcijaństwo odgrywa dużą rolę, daje Kościołowi pozorne poczucie bezpieczeństwa. Wydaje się, że obecny rząd tworzy w Polsce oazę dla katolicyzmu, hierarchowie zapominają jednak, że większość polityków w kwestii religii podąża raczej za Machiavellim niż Chrystusem i po prostu umiejętnie wykorzystuje jej symboliczną i społeczną rolę. Ta linia przyniesie Kościołowi potężne straty, kiedy społeczeństwo odwróci się od władzy – naturalny będzie również odwrót od jej potężnego sojusznika.
Religia, również w bardzo świeckich krajach, nie zanika i nawet we Francji czy w Czechach pozostaje społecznym fenomenem. Sprawy wiary pozostają ważne dla dużych grup społecznych, nawet jeśli są one kilkanaście razy mniejsze niż 40 lat temu. | Michał Matlak
Zastanawiająca jest także abdykacja Kościoła z próby zasypywania podziałów obecnych w polskim społeczeństwie. Po obu stronach politycznego sporu jest wielu katolików i osób deklarujących szacunek dla Kościoła, dzięki czemu ta instytucja mogłaby naturalnie wspierać dialog między coraz bardziej zwaśnionymi plemionami politycznymi. Przy zachowaniu właściwych proporcji, można powiedzieć, że Kościół odgrywał taką rolę przy okazji Okrągłego Stołu i procesu transformacji. Dziś jest częścią obozu władzy.
Te błędy strategiczne i moralne nakładają się na fundamentalną zmianę kulturową, która zachodzi także w polskim społeczeństwie – wiara ma obecnie zupełnie inny charakter niż jeszcze cztery czy pięć dekad temu. Mało kto niechwiejnie wyznaje dziś istnienie Boga. Większość wierzących bliższa jest formuły Czesława Miłosza z „Traktatu teologicznego”: jednego dnia wierzą, innego nie wierzą. Według Charlesa Taylora w „epoce świeckiej” wiara staje się tylko jedną z opcji: można wierzyć, nie wierzyć, wierzyć mocniej albo słabiej.
W tym rozumieniu tkwi pewien paradoks, w którym kryzys wiary wiąże się także z osłabieniem niewiary: sekularyzacja nie oznacza bowiem końca religii, ale transformację jej znaczenia. Religia, również w bardzo świeckich krajach, nie zanika i nawet we Francji czy w Czechach pozostaje społecznym fenomenem. Sprawy wiary pozostają ważne dla dużych grup społecznych, nawet jeśli są one kilkanaście razy mniejsze niż 40 lat temu. Religia zawsze będzie jedną z odpowiedzi na pytania fundamentalne, na strach przed śmiercią i bólem („Nie z frywolności, dostojni teologowie, zajmowałem się wiedzą tajemną wielu stuleci – ale z bólu serdecznego, patrząc na okropność świata”, by wrócić do Miłosza). Dlatego w pewnym sensie nawet zsekularyzowana Polska będzie w dalszym ciągu Polską katolicką.
Ikona wpisu: 376. Zebranie Plenarne Konferencji Episkopatu Polski, Księżówka–Zakopane, 6–7 VI 2017, fot. Eliza Bartkiewicz / BP KEP.
