Niektóre daty przechodzą do historii jako źródło paradoksów. „To był najlepszy czas, to był najgorszy czas. Była to epoka rozumu, była to epoka głupoty. Była to wiosna nadziei i była to zima rozpaczy. Mieliśmy wszystko przed sobą i nie mieliśmy niczego przed sobą”. Tak zaczyna się książka Charlesa Dickensa „Opowieść o dwóch miastach”. Opowiada ona o dawnym porządku politycznym i o rewolucji francuskiej – ale jej pierwsze zdania z powodzeniem mogłyby służyć jako wstęp do książki o roku 1989.

Podobnie jak 1789, 1989 był momentem w historii pełnym otwartych możliwości i różne możliwości zamykającym. Był momentem szybkich nieprzemyślanych decyzji i kroków na długo kształtujących rzeczywistość. Był czasem potknięć i sukcesów. Przez to pozostaje także – przynajmniej potencjalnie – źródłem niekończących się interpretacji ze strony kolejnych pokoleń. To wszystko dlatego, że w naszej najnowszej historii był to bodaj rok najbardziej paradoksalny.

Po pierwsze, 1989 to najdłuższy rok w historii III RP. W pewnym sensie nigdy się on nie skończył.

Co to znaczy? Powiedzmy najpierw, że w 1989 roku wygrała opowieść, jaką snuła o Polsce „Solidarność”. Nie było oczywiście tak, żeby nie pozostały żadne ślady po poprzednim systemie. Wręcz przeciwnie, postkomunizm ciągnął się jeszcze długo, a wraz z nim wszystkie błędy, które popełnili architekci przemian; choćby brak dekomunizacji czy obniżenie demokratycznej temperatury w społeczeństwie. Nie ma już dziś jednak, z naprawdę nielicznymi wyjątkami, osób, które szczerze broniłyby Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i jej sposobu kierowania w Polsce polityką i gospodarką. Wygrała „Solidarność” i to ona, jej ludzie, jej program i jej działania, ukształtowały kolejne trzydziestolecie.

Dziś polska scena polityczna podzielona jest zgodnie ze sposobem, który odziedziczyliśmy po tym zwycięstwie. A było to zwycięstwo pyrrusowe. „Solidarność” nigdy nie była ruchem jednolitym, a tylko występowała jako jedność z powodów strategicznych. Kiedy zatem warunki polityczne przestały dyktować utrzymywanie spójności bloku politycznego, zaczęła się dzielić. Początkowo przybierało to formy dla obserwatorów zaskakujące, bolesne, nawet gorszące – dość przypomnieć „wojnę na górze” w początku lat 90. Z kolejnymi dekadami coraz trwalej kształtowały się jednak zasadnicze odłamy dawnej „Solidarności”. Po jednej stronie stanęli liberalni konserwatyści, po drugiej – konserwatyści socjalni. Odłamy te nigdy nie nauczyły się współpracować, traktując podział jako skądinąd skuteczne paliwo wyborcze.

Ilustracja: Max Skorwider

Dla pokolenia, które zbudowało III RP, walka między Prawem i Sprawiedliwością a opozycją to spór najwyższej wagi, dotyczący kształtu, a może i obecności polskiej demokracji. Dla młodszych pokoleń Polaków dzisiejszy spór w wielkiej mierze wygląda jednak na dość bezwzględną dogrywkę o schedę. W tej interpretacji, dogrywkę tę ustawia pokolenie, które weszło na scenę demokratycznej polskiej polityki wraz z przełomem 1989 roku, zatem jest już na tej scenie 30 lat. Zarówno w sensie symbolicznym, jak i realnym, do dziś odgrywa ono główną rolę w polskiej polityce. Tematy niezwiązane z tym sporem nie wchodzą do politycznego głównego nurtu w naszym kraju, ponieważ nie ma komu ich wprowadzać. Jeśli młodsze niż Ojcowie i Matki Założyciele osoby wchodzą do polskiej polityki, to odbywa się to na zasadzie kooptacji, w której głównym kryterium pozostaje konformizm i posłuszeństwo.

Po drugie jednak, 1989 był rokiem, którego nie było. Znaczy to, że był systematycznie wymazywany z pamięci zbiorowej.

Jak to się stało? To samo pokolenie, które spędziło całe życie, spierając się o to, jaki będzie kształt Rzeczpospolitej, nie zadbało o to, aby opowiedzieć wchodzącym w dorosłość w demokratycznym państwie Polakom o cudzie pokojowej rewolucji. Z niewielkimi wyjątkami, od 30 lat uczniowie wychodzą ze szkoły podstawowej i średniej, nie przeszedłszy kursu dotyczącego historii ostatnich kilku dekad. Ani nie mają podstaw wiedzy, dotyczącej tego, co w Polsce działo się w latach 80., 90., i 2000., ani też nie mają przećwiczonych zasadniczych argumentów w dyskusjach, które znajdują się w samym sercu ustroju III RP: czy reformy Leszka Balcerowicza składały się z dobrze dobranych i użytych instrumentów, czy też były naprędce przygotowanymi zmianami, bez wzięcia pod uwagę długofalowych skutków? Co zmienia w ocenie Lecha Wałęsy, jeśli był/nie był agentem „Bolkiem”? Czy Okrągły Stół był przykładem na polską gotowość do kompromisu, czy też był zmową elit, układem wąskiej części „Solidarności” i chętnych do zrzucenia z siebie odpowiedzialności za kryzys komunistów?

W końcu operatywni przedstawiciele młodszych pokoleń będą musieli umieścić swoje nazwiska na listach wyborczych. Od każdego z nich zależy, czy zrobi to sam, czy będzie czekać, aż jego miejsce zajmie ktoś bardziej konformistycznie patrzący na rzeczywistość. | Karolina Wigura

Przez trzy dekady III RP nierzadko wypowiadano się z przekąsem o 38 procentach Polaków, którzy nie udali się do urn w 1989 roku. Jak to, pytano – pierwsze niezależne wybory od dziesiątek lat i prawie czterdzieści procent społeczeństwa nie uważa za stosowne, aby oddać w nich swój głos? Liczby te można jednak zinterpretować zupełnie inaczej. W książce „Koniec pokoleń podległości” Jarosław Kuisz pisał o tym, jak powoli nawyk funkcjonowania we własnym państwie zagnieżdża się w naszych myślach i zwyczajach. Być może, mając w pamięci niemal 200 lat braku suwerennego państwa, należy się cieszyć, że do wyborów poszło wtedy aż 62 procent wyborców. Z tej perspektywy liczba ta napawa optymizmem.

Nie można niestety powiedzieć tego samego o wyborach, które odbywają się obecnie. Ponad 40-procentowa frekwencja w wyborach europejskich może oczywiście cieszyć. Trudno jednak powiedzieć to samo o młodym pokoleniu. W grupie od 18 do 29 lat z czynnego prawa wyborczego skorzystało jedynie 27,6 procent osób.

Istnieje szansa, aby „pokolenia niepodległości” zaczęły osadzać się na dobre w naszym państwie. Aby jednak to się stało, zarówno młodsi, jak i starsi będą musieli wykonać wysiłek. Nie wystarczą już slogany o „roszczeniowych” i „nieaktywnych” młodych. Nie wystarczy mówić, że „tamci starsi do niczego nas nie potrzebują w swojej kłótni”. W końcu operatywni przedstawiciele młodszych pokoleń będą musieli umieścić swoje nazwiska na listach wyborczych. Od każdego z nich zależy, czy zrobi to sam, czy będzie czekać, aż jego miejsce zajmie ktoś bardziej konformistycznie patrzący na rzeczywistość.