Jeśli wierzyć badaniom Pew Research Center z 2018 roku, pokolenie Polaków urodzone po roku 1980 jest dużo bardziej zsekularyzowane niż ich rodzice i dziadkowie. Po raz pierwszy możemy zaobserwować tak daleko idącą sekularyzację młodego i średniego pokolenia Polaków.
Przebadano 108 krajów, a Polska należy do grupy, w której różnice między religijnością osób poniżej czterdziestki a tych ze starszego pokolenia są największe. Na przykład, cotygodniowe uczestnictwo w mszach deklaruje 55 procent. Polaków i Polek powyżej 40. roku życia, wśród młodszych – 26 procent. Niemal 30-procentowa różnica między generacjami to radykalnie więcej niż średnia, która wynosi 7–8 procent. Z kolei na pytanie: „czy religia jest dla ciebie ważna?”, twierdząco odpowiedziało 30 procent Polaków, ale różnica między starszym (40 procent) a młodszym (16 procent) pokoleniem znów jest bardzo znacząca.
Proces sekularyzacji to wielka kulturowa zmiana, na którą składają się złożone przyczyny. Najważniejsze z nich są związane z indywidualnym i społecznym przeżywaniem swojej egzystencji – dziś coraz rzadziej szukamy wytłumaczeń transcendentnych, raczej skupiamy się na tym, co świeckie, co jest częścią naszego świata (tak przynajmniej widzi to Charles Taylor, autor wielkiego studium sekularyzacji „A Secular Age”) – na immanencji. To zmiana, która sprawiła, że w epoce nowożytnej dla coraz większej grupy ludzi ważniejsze było życie pełnią życia niż osiągnięcie zbawienia.
Rosnąca obojętność religijna młodszych Polaków idzie w poprzek politycznej pozycji Kościoła w ostatnim trzydziestoleciu, której znaczenie nadawał pontyfikat Jana Pawła II, udział Kościoła w polskiej transformacji ustrojowej, wreszcie szczególna pozycja kleru w wolnej już Polsce. W III RP Kościół wszedł silny jak nigdy i to nie pomogło mu dostosować się do nowych warunków. Obok egzystencjalnej zmiany, która dotknęła większość społeczeństw wschodniej i zachodniej Europy (spadek potrzeby transcendencji), pojawiła się niechęć do katolickiego triumfalizmu.
Teza Jarosława Kuisza z książki „Koniec pokoleń podległości” może więc zostać rozszerzona także na kwestię stosunku młodego pokolenia do Kościoła. Pierwsze „pokolenie niepodległości” jest także pierwszą generacją, której większość nie wiąże się z Kościołem, dla której religia nie jest niezbędnym składnikiem życia. Wraz z upadkiem PRL, upadła narodowotwórcza rola Kościoła, który od czasu zaborów pełnił w Polsce rolę alternatywnego państwa. Kościół stał się coraz trudniejszy do zaakceptowania, szczególnie dla młodych Polaków, bo jego depozytariusza polskości przestała być niezbędna, co przekonująco opisywał Kuisz.
Kościołowi nie pomogła znacząca rola polityczna – na czele z religią w szkołach. Wręcz przeciwnie: dominacja kleru w sferze politycznej stała się jedną z przyczyn przyspieszonej sekularyzacji. Każdy, kto przeszedł edukację religijną w szkole, wie, że zazwyczaj była ona nieciekawa, płytka i banalna. Raczej gasiła potrzebę transcendencji, niż ją rozbudzała. Za dużo na lekcjach religii uczyliśmy się okrągłych formuł z Katechizmu Kościoła Katolickiego, a za mało czytaliśmy Tischnera. Skutkiem tego po raz pierwszy od wielu dziesięcioleci słynne zdanie Adama Michnika: „Polska będzie taka, jaki polski Kościół katolicki”, może stracić na aktualności.
Co sekularyzacja oznacza dla przyszłości Polski?
Mylą się ci, którzy uważają, że religijność zaniknie całkowicie. W całym świecie zachodnim zarówno katolicyzm, jak i inne religie, w dalszym ciągu odgrywają mniejszościową, ale znaczącą społeczną rolę. Kościoły to w dalszym ciągu ważni społeczni aktorzy i znaczące punkty odniesienia dla wielu grup społecznych, nierzadko posiadające również potencjał polityczny. Nawet daleko idąca sekularyzacja będzie więc oznaczać transformację znaczenia religii w świecie społecznym, a nie jej zanik.
Gwałtowna sekularyzacja prowadzi zazwyczaj do polaryzacji społecznej. Kościół ma poczucie „niesprawiedliwego” ataku – zamyka się na wszelki dialog i krytykę, uznając je za atak ludzi złej woli. W praktyce oznaczałoby to więcej postawy arcybiskupa Marka Jędraszewskiego, mniej arcybiskupa Grzegorza Rysia. Podobny mechanizm będzie działać na drugą stronę sporu: wojna kulturowa wzmocni tych, którzy chcą radykalnego ograniczenia roli Kościoła – będzie więcej Jana Hartmana, a mniej Karoliny Wigury.
Mimo frontalnej krytyki i kolejnych lat przekonywania, że katolicyzm otwarty skończył się w Polsce wiele lat temu, to paradoksalnie teraz, w czasie wielkiej polaryzacji, nadszedł jego moment. Rosnący nakład „Tygodnika Powszechnego”, zainteresowanie młodych działalnością w Klubach Inteligencji Katolickiej, powstanie środowiska wokół magazynu „Kontakt”, zainteresowanie pracą arcybiskupa Rysia oraz prymasa Wojciecha Polaka odbieram jako sygnały, że istnieje przestrzeń, którą powinien zagospodarować otwarty katolicyzm. To on, ma zdolność mediacji między zwolennikami twardego sekularyzmu a tymi, którzy nie wyobrażają sobie swojego życia bez religii.
Liberałowie muszą też pamiętać, że sekularyzacja nie rozwiąże wszystkich polskich problemów. Nie uwolni wspólnoty od plemiennych podziałów, nie umieści nas automatycznie w bezpiecznej liberalno-demokratycznej strefie komfortu. Autorytaryzm i ksenofobia mogą mieć też niereligijną twarz.
