Zgadzam się z Ignacym Dudkiewiczem, że zrost Kościoła i państwa, który obecnie obserwujemy, jest bardzo szkodliwy dla obu tych podmiotów. Zmiana tego stanu rzeczy nie nastąpi jednak przez prostą zmianę prawa – istniejący stan prawny, przede wszystkim odpowiednie zapisy w Konstytucji i konkordat, nie blokują rozsądnego rozdziału. Kluczowym problemem jest kultura polityczna, szczególnie w tej materii zdegenerowana w ciągu ostatnich czterech lat.
Istnieją takie demokracje jak brytyjska, w której głowa państwa jest zarazem głową Kościoła i nie przeszkadza to całkowicie świeckiemu i liberalnemu charakterowi relacji pomiędzy religią a polityką w tym kraju (zapewne także przez całkowicie symboliczny wymiar tej roli brytyjskiego monarchy). Tymczasem, chociaż autonomia religii i polityki jest wpisana do Konstytucji (art. 25), to w ostatnich latach można mieć czasem wrażenie, że to Jarosław Kaczyński jest realną głową Kościoła katolickiego w Polsce – on narzuca tematy, które Kościół podejmuje (jak w przypadku „zarazy LGBT” czy nihilizmu jako jedynej alternatywy dla katolicyzmu w Polsce).
Model chadecki pogrzebany
Charakter relacji pomiędzy religią i polityką we współczesnej demokracji określa aksjologiczne nastawienie państwa. Francja na przykład wybrała laickość w sensie nadrzędności republiki wobec wszelkich religii jako element określający aksjologię państwową. Żadna religia nie może znaleźć się na sztandarach państwa i taki stan rzeczy jest akceptowany przez wszystkich, od de Gaulle’a po Macrona (Marine Le Pen także nie podważa tej konstytucyjnej zasady). Przy czym laicité nie oznacza wcale, że katolicy nie mogą się angażować w życie publiczne. Przeciwnie, trzech najwybitniejszych, moim zdaniem, polityków francuskich XX wieku: Charles de Gaulle, Robert Schuman i Jacques Delors – było praktykującymi katolikami.
Stany Zjednoczone, wybierając rozdział religii i polityki (także zapisany w konstytucji), wytworzyły pewien rodzaj inspirowanej wyobraźnią chrześcijańską religii obywatelskiej, który jest respektowany przez wszystkich przywódców od Kennedy’ego przez Obamę i Clintona do Trumpa (niezależnie od ogromnych różnic w sprawie ich wizji polityki obyczajowej). Transmitowana na całą Amerykę modlitwa z Białego Domu nie jest szczególnie oburzająca dla zdecydowanej większości Amerykanów, zarówno tych wierzących, jak i tych niewierzących.
Polska, za sprawą Konstytucji roku 1997 i konkordatu, także dokonała wyboru – można go określić jako chadecki. Nastąpił przyjazny rozdział Kościoła i państwa zaprojektowany przede wszystkim przez Tadeusza Mazowieckiego, a wspierany przez kluczowych polityków prawicy (jak Jerzy Buzek i Hanna Suchocka) i lewicy (jak Aleksander Kwaśniewski).
„Rozdział po chadecku” dał Kościołowi katolickiemu pozycję uprzywilejowaną (religia w szkołach, hojny zwrot majątku, Fundusz Kościelny) odpowiadając na powszechny nastrój wdzięczności po epoce PRL-u, był jednak oparty na nadziei na to, że Kościół będzie umiał samoograniczać swoje przywileje. Myślę też, że Tadeusz Mazowiecki sądził, że silniejszą dominantą publicznego przekazu Kościoła będzie bliski mu personalizm i tradycja katolicyzmu intelektualnego, osadzonego w środowiskach „Więzi” (którą przez dziesięciolecia kierował) i „Znaku”. To jednak się nie wydarzyło – polska teologia poszła drogą mało odkrywczego neotomizmu, pozostając daleko od debat Kościoła powszechnego.
Katolicko-narodowe państwo wyznaniowe
Samoograniczenie Kościoła nie nastąpiło, o czym szczególnie boleśnie przekonujemy w ciągu ostatnich czterech lat, kiedy nasze życie publiczne zdominowała koncepcja katolicko-narodowego państwa wyznaniowego, w którym cały rząd jeździ na uroczystości religijne do ojca Tadeusza Rydzyka, a krakowski arcybiskup Marek Jędraszewski sprawia wrażenie, jakby był członkiem Komitetu Politycznego PiS-u, a nie kluczową postacią chrześcijańskiego Kościoła (przerażająca niechrześcijańskość słów o „zarazie LGBT” chyba na stałe zapisze się na kartach długiej historii Kościoła).
Tej sytuacji nie zmienimy jednak przez zakazy prawne – przecież nie będziemy wystawiali mandatu premierowi albo posłowi, który weźmie udział w publicznych uroczystościach religijnych, byłoby to szaleństwem. To kwestia wymuszanej przez wyborców i komentatorów życia publicznego kultury politycznej, w której pewnych rzeczy nie wypada robić: de Gaulle, szanując francuską tradycję laicką, nie przystępował do komunii publicznie, uznając, że manifestacja przekonań religijnych nie jest zadaniem prezydenta.
W Polsce, chociaż autonomia religii i polityki jest wpisana do Konstytucji (art. 25), w ostatnich latach można mieć czasem wrażenie, że to Jarosław Kaczyński jest realną głową Kościoła katolickiego. | Michał Matlak
Całkowity rozdział religii i polityki nie jest możliwy. Religie Księgi mają ambicję nadania całościowego sensu egzystencji i nie abdykują z tego prawa, a ewentualny przymus w tej materii byłby niezgodny z zasadami demokracji liberalnej – nie można i nie powinno się pozbawiać głosu obywateli tylko dlatego, że są religijni (dotyczy to także hierarchów Kościoła).
Jest jednak szereg spraw, w których państwo może wrócić do rozsądnych konstytucyjnych zasad dotyczących rozdziału: chodziłoby przede wszystkim o wyprowadzenie religii ze szkół i zmianę sposobu finansowania Kościoła.
Podobnie jak prowincjał zakonu dominikanów Paweł Kozacki oceniam polskie doświadczenie nauczania religii w szkole jako nieudane i dlatego jestem zwolennikiem wyprowadzenia religii ze szkół publicznych, zastąpienia jej etyką, na której wszyscy uczniowie uczyliby się także o chrześcijańskich źródłach etyki europejskiej. W przygotowanie podręcznika do etyki mogliby być zaangażowani filozofowie, etycy, religioznawcy, a także ludzie Kościoła katolickiego, ale powinien on być napisany w duchu preambuły Konstytucji – wokół wartości, które można wysnuwać zarówno z chrześcijaństwa, jak i z innych źródeł. Lekcje religii w szkołach to jeden z przykładów bezproduktywnego zespalania Kościoła z domeną usług publicznych – przy stratach z obu stron. Religia w szkole staje się niepotrzebnym przedmiotem o statusie niższym niż język polski czy biologia (mimo prób obecnej władzy podniesienia tego statusu na siłę). Biorąc pod uwagę przyspieszoną sekularyzację młodzieży, widać, że także z punktu widzenia Kościoła, ma ona nikły sens.
Finansowanie Kościoła przez odpisy podatkowe na wzór niemiecki też wydaje się rozsądniejszym rozwiązaniem niż dotowanie go z budżetu, bo zastępuje państwowy automatyzm i pozwala obywatelom na dojrzałą decyzję. Według mnie, państwo, które na to pozwala, okazuje zaufanie swoim obywatelom: nie prowadzi ich za rączkę na mszę, ale też im tego nie utrudnia. Niezależnie od tego, czy przyjmie się chrześcijański czy oświeceniowy punkt widzenia, kwestia osobistej decyzji powinna być tu kluczowa.
Zmiana Kościoła zaczyna się od wiernych
Należy jednak dodać, że podobne decyzje nie powinny zapadać w antykościelnej atmosferze, w której Kościół portretowany jest jako jedyna przeszkoda dla rozwoju Polski. Agresja będzie wzmacniała reakcję obronną i generowała wojnę kulturową, w której nie chodzi o dobro wspólne albo różnorodną sferę publiczną, ale o plemienne zwycięstwo: możemy wygrać my albo oni.
Podobnie jak prowincjał zakonu dominikanów Paweł Kozacki oceniam polskie doświadczenie nauczania religii w szkole jako nieudane i dlatego jestem zwolennikiem wyprowadzenia religii ze szkół publicznych, zastąpienia jej etyką, na której uczniowie uczyliby się także o chrześcijańskich źródłach etyki europejskiej. | Michał Matlak
Trzeba zauważyć, że istnieje coraz większa grupa katolików, która nie chce szkodliwego zrostu Kościoła z partią rządzącą. Akcje „Odzyskajmy nasz Kościół” pokazały po raz pierwszy w historii III RP, że wierni chcą zabrać głos przeciw katolicko-narodowej retoryce dużej części kościelnych hierarchów, którzy coraz bardziej oddalają się od ewangelicznego przesłania. Rosnąca popularność blogerki Joli Szymańskiej, wypowiadającej się w tym duchu, pokazuje, że wielu katolików myśli podobnie jak ona.
Podobnie oceniam wzrost żywotności części katolickich środowisk intelektualnych w ostatnich latach. Mam na myśli głównie „Więź”, która proponuje ciekawą koncepcję „otwartej ortodoksji” i „krytycznej wierności”, by użyć tytułu artykułu i książki Zbigniewa Nosowskiego. Język konfrontacji po stronie liberalnej mógłby doprowadzić do alienacji tego środowiska ze sfery publicznej, co byłoby szkodliwe, bo jest ono jej szlachetnym komponentem. Nie trzeba dodawać, że to środowiska mające silnego sojusznika w postaci papieża Franciszka, który na każdym kroku podkreśla niezbędność świeckości polityki. Wierzę też, że zwolennicy liberalizmu, dla których wolność jednostki ma znaczenie kluczowe, mają wielu wspólnego z tymi, którzy odwołują się do dziedzictwa takich postaci jak Józef Tischner czy Stanisław Stomma, dla których wolność stanowiła kluczowy warunek wiary.
Konstytucyjna zasada bezstronności państwa musi jednak zaistnieć w życiu publicznym – nie powinniśmy akceptować sytuacji, w której staje ono po stronie tylko jednej grupy obywateli, części wiernych Kościoła katolickiego. Jednak w demokracji jedyną drogą do pozbycia się polityków, którzy udają kościelnych hierarchów, są wybory. Najbliższe już w maju.
