W listopadzie 2015 roku turecki myśliwiec zestrzelił rosyjską maszynę, która podczas rosyjskich nalotów w Syrii naruszyła przestrzeń powietrzną. Rosja natychmiast nałożyła na Turcję dotkliwe sankcje gospodarcze. Rosjanie bombardowali w Syrii tureckich sojuszników, a Turcja ostrzegała Rosję przed konsekwencjami naruszeń jej przestrzeni powietrznej.
Dobre miny do złych gier
Kiedy kilka miesięcy później rosyjski samolot znów wtargnął w turecką przestrzeń, prezydent Recep Tayyip Erdoğan już nie kazał strzelać, tylko oświadczył, że chce się spotkać z prezydentem Władimirem Putinem. Prośba pozostała bez odpowiedzi – wymiana handlowa spadła o 43 procent, turystyczna o 87 procent. W czerwcu 2016 roku Erdoğan wreszcie zrobił to, co powinien był zrobić w listopadzie: zadzwonił z przeprosinami.
Nie o samolot przecież poszło, lecz o brak szacunku dla potęgi Rosji, czego wyrazem było jego zestrzelenie. Przepraszając za to, że jego kraj zrobił to, do czego wszak miał prawo, Erdoğan potwierdził, że wobec Rosji obowiązuje kodeks worów w zakonie (czyli „profesjonalnych przestępców”), nakazujący okazywanie szacunku silniejszemu. W nagrodę został przyjęty przez Putina na audiencji, a sankcje zostały zniesione.
Do podobnej sytuacji doszło niedawno w Waszyngtonie. Król Jordanii Abdullah, siedząc obok Donalda Trumpa podczas konferencji prasowej w Białym Domu, miał minę najbardziej nieszczęśliwego człowieka na świecie. To pierwszy arabski przywódca, z którym spotkał się prezydent Trump po tym, jak ogłosił swój plan deportacji dwóch milionów Palestyńczyków z Gazy do Jordanii i Egiptu.
Abdullah nie powiedział Trumpowi, że jego plan jest niemoralny, bezprawny i nierealizowalny. Za to pochwalił wysiłki gospodarza na rzecz pokoju na Bliskim Wschodzie oraz zgłosił gotowość przyjęcia w Jordanii dwóch tysięcy dzieci z Gazy. Choć Jordania, podobnie jak Egipt i cały świat arabski, już wcześniej plan odrzuciła, na co Trump zagroził Jordanii i Egiptowi obcięciem pomocy amerykańskiej.
Trump nie usłyszał z ust swego gościa słowa „nie”: usłyszał pochlebstwa i niezwiązane z planem propozycje. A w ogóle usłyszał mało, przynajmniej przed kamerami: jego gość wiedział, że wszystko, co powie, może zostać użyte przeciwko niemu. Słowem, okazał swemu gospodarzowi szacunek – czyli uprzejme określenie uczucia, jakiego się doświadcza w obecności bandziora, który bezkarnie może ci dać w łeb. Deportacji na razie nie ma, sankcji też.
Brytyjski premier Keir Starmer, który odwiedził Trumpa tydzień temu, miał oczywiście łatwiejszą sytuację niż Erdoğan z Putinem czy Abdullah z lokatorem Białego Domu. Wielka Brytania nie jest w konflikcie z USA, nie należy już nawet do znienawidzonej przez prezydenta Unii Europejskiej. A i tak cały czas wspólnie spędzony przed kamerami wykorzystał na wychwalanie gospodarza, a zaczął od prezentu, jakim było zaproszenie od króla Karola, by złożył wizytę w Buckingham Palace. Trump był zachwycony.
Negocjacje z bandytami
Najwyraźniej sztab prezydenta Zełenskiego nie przygotował go właściwie na spotkanie z Trumpem, lub też on zlekceważył ich rady. Putin i Erdoğan wyrośli w kryminalnych dzielnicach Petersburga i Stambułu, i kodeksu worów uczyli się od dziecka. Gdy się jest, jak Abdullah, monarchą z małego i biednego kraju bliskowschodniego, to zachowanie tronu zawdzięcza się umiejętności rozmowy z silniejszymi bandytami, za granicą i na dworze.
Prezydent Ukrainy wychował się w biednej części Krzywego Rogu – i te umiejętności też ma w małym palcu. Najwyraźniej nie przyszło mu do głowy, że będą one konieczne podczas spotkania z demokratycznie wybranym przywódcą wolnego świata.
Rzecz jasna, za zamkniętymi drzwiami podczas dyplomatycznych rozmów dzieją się czasem także i w krajach demokratycznych rzeczy straszne. Dzieją się one tam właśnie po to, by nie wychodziły na światło dzienne, zwłaszcza przed mikrofonami i kamerami. Negocjacje w sprawie porozumienia, które Zełenski miał w Białym Domu podpisać, na pewno były ostre, a w końcu Trump i tak dostał niemal wszystko, czego chciał.
Za dostęp do ukraińskich surowców zapłacił nic nie znaczącą formułką, że USA „wspierają dążenia Ukrainy do uzyskania gwarancji bezpieczeństwa”. Słowem, ty mi dasz, a w zamian masz mieć. Ale bez pomocy amerykańskiej Ukraina istotnie może przegrać wojnę, więc jej prezydent był w sytuacji bez wyjścia. Jego amerykański partner był zaś zadowolony na tyle, by wyprzeć się publicznie własnych słów o tym, że Zełenski jest „dyktatorem”. Interpretacje, że cały incydent w Białym Domu był ze strony amerykańskiej ustawką mającą na celu zerwanie rozmów, a oparte na komentarzu Trumpa, że „to świetnie wyjdzie w telewizji”, wydają się jednak przesadne.
Zełenski przypieczętował swój los
Zełenskiego zgubiło to, że śmiał nie zgadzać się z Trumpem publicznie. Odkąd sprostował błędnie przez Amerykanina podaną datę aneksji Krymu, jego notowania w oczach gospodarzy gwałtownie spadły. Gdy okazało się, że się różnią w ocenie Putina, było już po wszystkim.
Przypomnijmy, że król Abdullah nie reagował, gdy Trump tłumaczył, jakim wspaniałym pomysłem byłaby deportacja mieszkańców Gazy; zapytany o własną tego ocenę, odpowiedział przez zaciśnięte zęby: „Muszę kierować się tym, co dobre dla mojego kraju”. Zaś dla jego kraju, tak jak dla kraju Zełenskiego czy, powiedzmy, Andrzeja Dudy, najlepsze jest, by nie drażnić furiata.
Odwiedzający Trumpa politycy winni, cytując Chiraca, „korzystać z okazji, by pomilczeć”. Trudno się jednak dziwić Zełenskiemu, że po trzech latach, kiedy z wszystkimi przywódcami demokratycznymi toczył otwarte rozmowy w oparciu o wspólne wartości, tej umiejętności nie nabył z marszu.
Ale też trudno jest zrozumieć szok, z jakim świat zareagował na awanturę w Białym Domu. Trump niczego wszak nie skrywał: sympatię do Putina manifestował już podczas swej pierwszej kadencji, po napadzie na Krym. Odmowę uznania granic Ukrainy USA wyraziły tydzień temu w głosowaniu w ONZ, o czym pisałem w ubiegłym tygodniu.
Gotowość do udzielania pomocy wojskowej jedynie za pieniądze Trump ujawnił, gdy w 2018 roku zapowiedział wycofanie wojsk z Arabii Saudyjskiej, „no chyba że nam zapłacą”. Ale okazało się, że sama zapłata – w przypadku Ukrainy w zasobach naturalnych – nie wystarczy, jeśli prezydent poczuje się potraktowany bez należnego szacunku, czyli jeśli publicznie wyrazi się pogląd odmienny od jego. Winnego takiej obrazy majestatu należałoby natychmiast zwolnić – ale Trump nie zatrudnia ukraińskiej głowy państwa. Mógł wszelako Zełenskiego wyprosić z Białego Domu i zasugerować, że rozmowy będą możliwe dopiero z nowym prezydentem. Na odchodne zaś oznajmił Zełenskiemu, że swymi słowami ten „igra z trzecią wojną światową”.
Zapachniało wojną
Tyle że to nie słowa Zełenskiego niosą taką groźbę, lecz Trumpa. Amerykański prezydent ujawnił swą sympatię dla strony rosyjskiej w wojnie w Ukrainie: zbliżenie Waszyngtonu i Moskwy może oznaczać klęskę Ukraińców, lecz nie światową konfrontację między supermocarstwami. Ale gotowość Trumpa do poparcia silniejszego, wbrew prawu i wbrew interesom USA, po prostu dlatego, że silniejszy ma karty, których, jak przypomniał Trump Zełenskiemu, Ukrainie zabrakło, to ogromna zachęta dla wszystkich silniejszych.
Trump zdaje się uważać, że klęski słabszych – Ukrainy, Palestyńczyków, Kurdów, Saharyjczyków, by wymienić konflikty, w sprawie których się już wypowiedział – to cena, jaką warto zapłacić za stabilizację panowania silniejszych. Takie rachuby w historii z reguły jednak okazywały się iluzoryczne.
Nie tylko bowiem słabi, choć pokonani, nie chcieli zniknąć – kto pod koniec XIX wieku dałby złamanego rubla czy talara za sprawę polską? – ale i silni okresowo odczuwają niepohamowaną chęć, by ostatecznie sprawdzić, kto jest najsilniejszy. Ten smród, który się unosi nad waszyngtońską awanturą, to nie tylko zapach kompromitacji. Zapachniało wojną.
This issue was published as part of PERSPECTIVES – the new label for independent, constructive and multi-perspective journalism. PERSPECTIVES is co-financed by the EU and implemented by a transnational editorial network from Central-Eastern Europe under the leadership of Goethe-Institut. Find out more about PERSPECTIVES: goethe.de/
Co-funded by the European Union. Views and opinions expressed are, however, those of the author(s) only and do not necessarily reflect those of the European Union or the European Commission. Neither the European Union nor the granting authority can be held responsible.
