Dramat narodu krymsko-tatarskiego rozgrywa się w cieniu wojny Rosji w Ukrainie. Najnowsza historia tego narodu naznaczona jest pamięcią o prześladowaniach, które niestety wciąż trwają. Jest to dramat narodu, którego najnowsza historia naznaczona jest pamięcią o prześladowaniach, które wciąż trwają.
Z krymskimi Tatarami rozmawiałem wielokrotnie. Również wtedy, gdy nadzieje na wolny i sprawiedliwy Krym oddalały się wraz z brutalną okupacją półwyspu zapoczątkowaną w roku 2014 przez Rosję. Wielu z nich przez długi czas nie mogło uwierzyć, iż prześladowania ich tatarskiej społeczności przez okupacyjne siły rosyjskie będą podobne do tragedii, która spotkała ten naród w roku 1944. Wtedy blisko 200 tysięcy osób narodowości krymsko-tatarskiej zostało decyzją władz sowieckich deportowanych do Azji Centralnej, przede wszystkim do ówczesnej Uzbeckiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Oficjalnym powodem represji było oskarżenie części Tatarów o współpracę z wojskami niemieckimi atakującymi Krym w czasie drugiej wojny światowej.
Dramat tamtych deportacji, pamięć o tysiącach współbraci, którzy w wyniku głodu, chorób i niewolniczej pracy nie przeżyli lat zesłania, wrył się mocno w pamięć potomków deportowanych Tatarów. Gdy w okresie gorbaczowowskiej pieriestrojki uzyskali możliwość powrotu na rodzinny Krym, podjęli to wyzwanie. Opuszczali Azję Centralną, by powrócić na wyniszczone przez władze sowieckie ziemie. Ale pamięć o tragedii deportacji stała się ważnym elementem ich tożsamości. Tak jak przywiązanie do Krymu – do rodzinnej ziemi przodków. Bo to właśnie Tatarzy byli ludnością autochtoniczną Półwyspu Krymskiego.
Rosjanie sztucznie sprowadzeni
Rosyjskie panowanie nad Krymem rozpoczęło się dopiero w wieku XVIII. Gdy w roku 1783 imperium carskie dokonało aneksji półwyspu Tatarzy stanowili tam 95 rpcent ludności. Dzisiaj stanowią jedynie 13 procent. To wynik wielowiekowej kolonizacji przez Rosję carską, a potem Związek Sowiecki. W okresie rosyjsko-sowieckiej dominacji na Krymie osiedlano bowiem etnicznych Rosjan, a ludność tatarską zmuszano do opuszczenia rodzinnych stron. To właśnie z tych powodów struktura etniczna półwyspu zmieniła się tak bardzo przez dziesiątki lat.
Niepodległa Ukraina przyniosła Tatarom krymskim nadzieję na odbudowę wspólnoty w ramach państwa deklarującego chęć stworzenia kraju demokratycznego, w którym prawa mniejszości narodowych będą przestrzegane. Nie wszystkie deklaracje płynące z Kijowa były co prawda realizowane, a pierwsze lata po powrocie na Krym nie były dla Tatarów usłane różami. Pomoc państwa ukraińskiego dla powracających Tatarów nie była wystraczająca, a osiedleni na Krymie Rosjanie nie witali powracających entuzjastycznie.
Mimo to w połowie lat dziewięćdziesiątych wielokrotnie słyszałem, iż Krym wchodzący w skład państwa ukraińskiego staje się dla Tatarów ojczyzną. Liczebność społeczności tatarskiej sięgała wówczas 300 tysięcy osób. Powstały szkoły z tatarskim językiem wykładowym, funkcjonowały organizacje i stowarzyszenia kultywujące tradycje tatarsko-krymskie, rozpoczął działalność Medżlis, czyli tatarski samorząd. Eskender Barijew, jeden z tatarskich liderów działający obecnie w Kijowie, wyjaśniał mi kilka lat temu, czym jest ta instytucja: „Medżlis to organ składający się z 33 osób. Wybierany jest on przez Kurułtaj, czyli narodowy zjazd Tatarów. Ostatni taki zjazd odbył się w roku 2013 i w listopadzie tegoż roku Kurułtaj wybrał obecny Medżlis”.
Znowu okupacja
Marzenia o ukraińsko-tatarskim Krymie przerwała rosyjska agresja w 2014 roku. Tatarzy nie chcieli się pogodzić z okupacją, nie chcieli brać udziału w referendum na temat włączenia Krymu w skład Federacji Rosyjskiej. Mustafa Dżemilew, legendarny przywódca Tatarów krymskich, opowiadał mi kilka lat później o swojej rozmowie telefonicznej z Władimirem Putinem, którą przeprowadził w dramatycznym czasie aneksji. Powiedział wówczas Putinowi: „Popełnił pan wielki błąd i powinien pan wyprowadzić wojska z naszego terytorium. Pan niszczy na wiele lat relacje Rosji z Ukrainą”. W odpowiedzi usłyszał, że należy wsłuchać się w głos narodu krymskiego, że będzie referendum. „Powiedziałem, że w warunkach okupacji absurdem jest przeprowadzanie jakiegokolwiek referendum” – opowiadał mi. – „Nikt takiego referendum nie uzna, a poza tym na Ukrainie jest ustawa o sposobie przeprowadzania referendum”.
O stosunku Tatarów do referendum mówił mi w Symferopolu w marcu 2014 roku Refat Czubarow, przewodniczący Medżlisu: „Jesteśmy przeciwni przeprowadzeniu referendum, bojkotujemy je, zrobimy wszystko, by wyjaśnić mieszkańcom Krymu konsekwencje będące wynikiem przeprowadzenia tego referendum. […] Medżlis nie uznaje go i wzywa mieszkańców Krymu, niezależnie od ich narodowości, by bojkotowali wszystkie etapy jego przygotowania, a także głosowanie w nim”.
W okresie poprzedzającym referendum okupanci rosyjscy próbowali kokietować Tatarów obietnicami dotyczącymi rozwijania i wprowadzania w życie praw mniejszości narodowych. Zapewnienia te, formułowane między innymi przez Putina, kwitował w rozmowie ze mną Mustafa Dżemilew: „Jego obietnice, a także ustawy, które Rosjanie wprowadzają – to wszystko ma charakter demagogiczny. Choćby prawo o rehabilitacji narodów Krymu. Pojawił się taki termin «narody Krymu» chociaż w rzeczywistości jest tam tylko jeden naród – naród krymsko-tatarski. Pozostali to przesiedleńcy z innych stron. Poza tym my nie oczekujemy żadnej rehabilitacji. To sama Rosja powinna się oczyścić z tych przestępstw, których dopuściła się na terytorium Krymu”. Referendum odbyło się 16 marca 2014 roku. Mimo rosyjskich obietnic i nacisków większa część ludności tatarskiej nie wzięła w nim udziału.
Więźniowie polityczni i ofiary porwań
Tatarzy otwarcie sympatyzujący z państwem ukraińskim uznani zostali przez okupantów za element wrogi i niepewny. Bezpośrednio po referendum nasiliły się wobec nich represje. Refat Czubarow wyjaśniał mi podczas spotkania w Kijowie: „Tatarzy poddawani są ciągłym rewizjom, wszczynane są sprawy sądowe przeciwko tym, którzy byli uczestnikami wiecu wspierającego jedność terytorialną Ukrainy w Symferopolu 26 lutego 2014 roku. Dziesiątki ludzi zostało ukaranych grzywnami za to, że 3 maja 2014 roku, na administracyjnej granicy Półwyspu Krymskiego i ojczystej Ukrainy, witali Mustafę Dżemilewa. […] Naszą społeczność dotknęły także uprowadzenia młodych Tatarów. Część z nich została odnaleziona później martwa. Zaczęło się prześladowanie wiernych muzułmańskich”. Obecnie Tatarzy stanowią na Krymie dwie trzecie wszystkich więźniów politycznych.
Władze okupacyjne, represjonując społeczność tatarską, zdecydowały w roku 2016 o zakazie działalności Medżlisu. Jak mówił mi Eskender Barijew, demokratycznie wybrany Medżlis uznano wyrokami rosyjskich sądów za organizację ekstremistyczną, by zniszczyć krymsko-tatarską samorządność. Tatarzy krymscy są też pozbawiani możliwości edukacji w ojczystym języku, dbania o własne dziedzictwo kulturowe i tożsamość. Cytowany już Dżemilew nie miał wątpliwości: „Rusyfikacja i szowinizm to teraz elementy wychowania dzieci w szkołach, w których niegdyś nauczano języka tatarskiego”.
Eskender Barijew zwracał mi uwagę na jeszcze jeden aspekt naruszania praw narodu krymsko-tatarskiego przez Rosję: „Federacja Rosyjska bez zgody autochtonicznego narodu Krymu prowadzi wydobycie i eksploatację bogactw naturalnych znajdujących się na terytorium naszej ojczyzny. Chodzi tu między innymi o złoża i zasoby biologiczne leżące na obszarze Morza Azowskiego i Czarnego. To jest oczywiste naruszenie praw narodu krymsko-tatarskiego”.
Tatarzy w dawnych żydowsko-polskich miasteczkach
Od roku 2014 i nasilających się rosyjskich represji, z Krymu rozpoczął się exodus ludności tatarskiej. Według dostępnych, ale niepełnych danych, półwysep opuściło od 45 do 60 tysięcy Tatarów. Zamieszkali w różnych częściach Ukrainy. Zarówno w dużych metropoliach, jak i w mniejszych miastach i miasteczkach. Tatarskich uciekinierów z Krymu odwiedzałem między innymi w Drohobyczu, na zachodniej Ukrainie. Stworzyli tam ośrodek kultury tatarskiej, żywe centrum życia z dala od ojczystych ziem.
Stworzenie drohobyckiego ośrodka możliwe było dzięki pomocy Caritasu działającego przy miejscowej cerkwi grecko-katolickiej. Swoisty parasol ochronny, który Caritas stworzył nad tatarskimi uchodźcami, sprawił, że egzotyczni dla mieszkańców Drohobycza przybysze dość szybko zostali zaakceptowani. Sami uchodźcy dołożyli również starań, by przedstawić drohobyczanom swoją tradycję, kulturę, religijność, a nawet obyczaje. Wszak wyznawcy islamu nie byli wcześniej mieszkańcami tego dawnego żydowsko-ukraińsko-polskiego miasta. Wtapianie się przez krymskich Tatarów w życie ukraińskich miast i miasteczek nie oznaczało więc porzucenia przez nich własnej tradycji. Starali się zachowywać własną tożsamość pokazując jednocześnie swym nowym sąsiadom wartości przyniesione z Krymu.
Krym opuścili ci przedstawiciele narodu krymsko-tatarskiego, którym najbardziej zagrażali rosyjscy okupanci. Większość nadal żyje w swojej ojczyźnie. Co prawda Rosja podejmuje działania o charakterze represyjnym, by doprowadzić do opuszczenia przez nich półwyspu, a według trudnych do zweryfikowania informacji ci, którzy pozostali, swe tatarskie tradycje przechowują w rodzinnych domach i nie manifestują swojej tatarskiej kultury na zewnątrz. Nie oznacza to jednak, że identyfikują się z rosyjskimi władzami okupacyjnymi. Wręcz przeciwnie – ich obecność na rodzinnych ziemiach jest znakiem wiary i nadziei, że nadejdzie kres okupacji.
Fakt pozostania na okupowanym Krymie jest według przywódców tatarskich aktem patriotyzmu i elementem walki z okupantami. Wyjaśniał mi to w Kijowie Eskender Barijew: „Obecnie naszym zadaniem jest działanie na rzecz tego, by krymscy Tatarzy pozostawali na Krymie. To jest także walka – o zachowanie narodu, o ochronę jego tożsamości. Dlatego my, którzy nie możemy w tej chwili wrócić na Krym, ale również my rozumiani jako cywilizowana wspólnota europejska, powinniśmy robić wszystko, by krymscy Tatarzy mogli przetrwać na Krymie”. Przetrwać, ale także zachować swoją tożsamość i rozwijać w przyszłości swoją kulturę, cywilizację i obyczajowość.
Przywódcy Tatarów krymskich działający na emigracji próbują zwracać uwagę opinii światowej na położenie swego narodu. Uważają przy tym, iż dialog o zakończeniu wojny i okupacji Krymu jest potrzebny, a nawet konieczny. Jednocześnie Mustafa Dżemilew tłumaczył mi z przekonaniem: „W żadnym wypadku nie można podawać w wątpliwość terytorialnej jedności Ukrainy”.
Opinię o potrzebie dialogu usłyszałem także z ust Refata Czubarowa, przewodniczącego zakazanego przez Rosjan Medżlisu: „Należy przede wszystkim określić zadania stojące przed takim dialogiem. A one nie mogą być inne, aniżeli skłonienie Rosji do przestrzegania prawa międzynarodowego. Przywódcy europejscy mają pełną świadomość niepohamowanej agresji planowanej przez Rosję, zdają sobie sprawę, że należy Rosję zatrzymać w realizacji jej agresywnych zamiarów. Celem Moskwy jest podzielenie świata na strefy wpływów. W taki sposób, by Rosja zagwarantowała sobie wpływ na jak największe terytoria. Obszary nie tylko ograniczone do granic byłego Związku Sowieckiego, ale rozszerzone – zgodnie z wolą Putina – także na obszar byłego obozu państw socjalistycznych. To tak zwana strefa ograniczonej suwerenności. Dlatego dialog – tak, ale przy jasnym określeniu celów”.
Słowa Refata Czubarowa współbrzmią z zeszłoroczną wypowiedzią prezydenta Turcji Recepa Tayyipa Erdoğana, który zwracając się do uczestników IV szczytu Platformy Krymskiej [1], mówił w przesłaniu wideo: „Cierpienia pogłębiła aneksja Krymu, której Turcja od początku się sprzeciwiała i której nie chciała uznać. Nasze poparcie dla integralności terytorialnej, suwerenności i niepodległości Ukrainy pozostaje niezachwiane. Prawo międzynarodowe nakazuje zwrot Krymu Ukrainie. […] Mamy szczerą nadzieję, że wojna zakończy się sprawiedliwym i trwałym pokojem, opartym na suwerenności, integralności terytorialnej i niepodległości Ukrainy. […] W 80. rocznicę wygnania Tatarów po raz kolejny oddaję hołd cennym wspomnieniom naszych krymsko-tatarskich tureckich krewnych, którzy odeszli do wieczności”. Przypomnę w tym miejscu, że połowa z blisko 200 tysięcy deportowanych w roku 1944 Tatarów krymskich zmarła w trakcie wywózki. W pierwszej połowie września 2024 wiceprzewodniczący parlamentu Ukrainy wezwał wspólnotę międzynarodową do uznania deportacji Tatarów za akt ludobójstwa.
Deklaracja prezydenta Turcji z ubiegłego roku oraz wsparcie wspólnoty międzynarodowej pozwalają oczekiwać, że sprawa Krymu zostanie rozwiązana w zgodzie z prawem międzynarodowym, które od roku 2014 Rosja łamie przy użyciu siły. „Nie możemy dopuścić do tego, by krymscy Tatarzy czekali pięćdziesiąt lat na zmianę, tak jak czekały na to narody krajów bałtyckich. Gdy zatem mówimy o perspektywie dla narodu krymsko-tatarskiego, to wszystko zależy od tego, jak aktywnie na wydarzenia na Krymie reagować będzie wspólnota międzynarodowa. […] Interesem krymskich Tatarów jest oswobodzenie się od okupacji, natomiast Polacy powinni w tym widzieć swój interes polegający na niedopuszczeniu do agresji przeciw Polsce ” – tłumaczył Eskender Barijew w Kijowie.
W rzeczywistości sprawa Krymu, to nie tylko sprawa ważna dla Tatarów, dla Ukrainy, ale ważna jako test dla wspólnoty międzynarodowej. Czy wspólnota ta pogodzi się z faktem łamania prawa międzynarodowego przy pomocy siły i przemocy, czy też będzie potrafiła postawić tamę tym reżimom, które sadzą, iż militarna przemoc pozwala zmieniać uznane granice i podporządkowywać sobie narody i społeczeństwa.
Przypis:
[1] Platforma Krymska – platforma międzynarodowa stworzona w 2021 roku z inicjatywy Ukrainy z zaproszonych państw i organizacji międzynarodowych, zajmująca się problematyką anektowanego i okupowanego przez Federację Rosyjską Półwyspu Krymskiego.
This issue was published as part of PERSPECTIVES – the new label for independent, constructive and multi-perspective journalism. PERSPECTIVES is co-financed by the EU and implemented by a transnational editorial network from Central-Eastern Europe under the leadership of Goethe-Institut. Find out more about PERSPECTIVES: goethe.de/
Co-funded by the European Union. Views and opinions expressed are, however, those of the author(s) only and do not necessarily reflect those of the European Union or the European Commission. Neither the European Union nor the granting authority can be held responsible.
