Obecne czasy nie sprzyjają tradycyjnym przyjaźniom państw i narodów. Różne spojrzenie na wojnę rosyjsko-ukraińską poróżniło Polaków i Węgrów. Częściej niż o „bratankach” mówi się o najgorszych relacjach Warszawy i Budapesztu po 1989 roku. Wypowiedzenie Kanadzie wojny celnej przez administrację Donalda Trumpa sprawiło, że tradycyjnie sobie bliskie i często na różnych płaszczyznach współpracujące rządy weszły w ostry spór. W ślad za tym słychać doniesienia o nakręcającej się spirali antyamerykanizmu w Kraju Klonowego Liścia. Problemy nie ominęły też Czechów i Słowaków.
Przez większą część obecnego stulecia oba kraje tworzyły sojusz tak bliski, że można było mówić o swoistym odrodzeniu Czechosłowacji – bez realnej granicy między nimi, z członkostwem w NATO i obowiązującym w obu państwach prawem europejskim. Ale też z bliskością językową i uwzględniającą ten czynnik liberalną legislacją, dzięki którym Słowacy mogą czuć się w Czechach jak u siebie i vice versa. W ciągu ostatnich lat doszło jednak w tej relacji do znacznych przewartościowań.
Nieingerencja selektywna
W ostatni dzień stycznia premier Słowacji Robert Fico odbył spotkanie z szefami misji dyplomatycznych w Bratysławie. Nie zabrakło zapewnień, że Słowacja pozostanie „mocno zakotwiczona” w Unii Europejskiej i Sojuszu Północnoatlantyckim. Czterdziestominutowe wystąpienie poprzeplatane było pozytywnymi uwagami dotyczącymi różnych państw. Stany Zjednoczone? „Chcemy utrzymywać ponadstandardowe relacje”. Rosja? „Pragniemy, by po zakończeniu konfliktu stosunki wróciły na dawny poziom”. Ukraina? „W naszym interesie jest, by była demokratyczna, stabilna, suwerenna i dobrze prosperowała”. Polska? Pochwała „odwagi polskiego premiera” i zestaw pokrewieństw politycznych. Kogoś ważnego w tej wyliczance jednak zabrakło.
Relatywnie najgorzej potraktowany został czeski ambasador Rudolf Jindrák, do którego Fico zresztą bezpośrednio się zwrócił. Zasłużony dyplomata musiał wysłuchać tyrady o tym, że Słowacja odrzuca „ingerencje czeskiej sceny politycznej i medialnej” do polityki wewnętrznej Słowacji. Niespełna rok temu miałem zaszczyt zostać przyjętym w Bratysławie przez jego ekscelencję. Wrażenie z tego spotkania było jednoznaczne – to człowiek, któremu szczerze zależy na tradycyjnej bliskości pomiędzy tymi państwami i narodami. Z pewnością jest jedną z ostatnich osób, które zasłużyły sobie na to, by wysłuchiwać podobne komentarze.
O tym, jak mocno ideowo (nie)przekonany jest Fico do zasady nieingerencji w wewnętrzne zasady innego państwa, może świadczyć kolejny krok słowackiego premiera. Jeszcze tego samego dnia wysłał szefa dyplomacji do Pragi na spotkania z osobami powszechnienie znanymi z niechęci do rządzącej nad Wełtawą centroprawicy. Słowacki minister Juraj Blanár spotkał się z dwójką byłych premierów i prezydentów Czech: Václavem Klausem i Milošem Zemanem. To pozwoliło na bombastyczne deklaracje o „przyjaźni czesko-słowackiej” i relacjach, które „były, są i zawsze będą bliskie i serdeczne”. A te spotkania bledną, jeśli zestawić je z ostentacyjnym przyjmowaniem przez Ficę poparcia od części czeskiej sceny politycznej przed wyborami parlamentarnymi w 2023 roku.
O skali nieporozumień między szefami obu rządów świadczy wymiana zdań na temat ich spotkania, czy raczej minięcia się, przy okazji nieformalnego szczytu Rady Europejskiej w Brukseli 3 lutego. Fico zaprzeczył, by doszło między nimi do jakiejkolwiek rozmowy – mieli tylko „z szacunkiem” podać sobie rękę i nic ponadto. Wkrótce w mediach społecznościowych zareagował czeski premier Petr Fiala, który przekonywał, że przecież wyraził niezadowolenie z oskarżeń Ficy o ingerencje, a ten nie tylko dobrze je słyszał, ale miał nawet na te uwagi zareagować.
Metamorfoza słowackiego premiera
Nie jest łatwo dokopać się do tego, jak rozpoczął się obecny spór między ekipą Ficy a elitami władzy w Czechach i jakie są jego praprzyczyny. Trzeba zacząć od metamorfozy, jaką przeszedł obecny szef słowackiego rządu w swoich opozycyjnych latach. W 2020 roku jego ekipa utraciła nie tylko władzę. Z partii odeszła też grupa czołowych, bardziej umiarkowanych działaczy, który założyli konkurencyjny centrolewicowy Hlas [Głos]. Poparcie dla Smeru, partii Ficy, spadło do wartości jednocyfrowych, co było czymś niespotykanym dla formacji, która w wyborach parlamentarnych w latach 2006–2016 nie schodziła poniżej 28 procent poparcia, a w 2020 roku wypracowała solidne 18 procent.
Co więcej, będąca u władzy centroprawica, jak głosił popularny slogan, „rozwiązała ręce policji”, a do więzień zaczęły trafiać kolejne osoby z otoczenia Ficy. Czterdzieści usłyszało wyroki skazujące, ponad sto kolejnych zarzuty lub akty oskarżenia. Ficę tylko dwa głosy zbuntowanych posłów koalicji rządzącej uratowały przed odebraniem immunitetu poselskiego i aresztem. Przystawiony do muru lider Smeru zaostrzył retorykę, zwracając się w stronę elektoratu antysystemowego, w którym widział szansę na polityczne odbicie.
Fico o Zełenskim: „kłamca”, „klaun” i „sługus USA”
Jeden z tematów, który silnie rezonuje u tych wyborców, to kwestia stosunku do Rosji. Będąc w opozycji, Fico nie wahał się nazywać prezydenta Wołodymyra Zełenskiego „kłamcą”, „klaunem” i „sługusem USA”. Obiecywał, że za jego rządów na Ukrainę nie trafi już „ani jeden nabój”. Na standardową umowę o współpracy obronnej, którą Bratysława podpisała w 2022 roku z Waszyngtonem (tzw. DCA; podobną zawarł wcześniej na przykład Budapeszt), jego partia odpowiedziała agresywną kampanią bilbordową prezentującą wizerunki kolejnych posłów czy prezydent Zuzany Čaputovej z hasłem „Zdradzili Słowację! Zaprosili armię USA na Słowację!”.
Te doniesienia budziły nad Wełtawą tym większe zaniepokojenie, im bardziej realny stawał się powrót Ficy do władzy. Najdobitniej swoje obawy artykułował wybrany na początku 2023 roku na najwyższy urząd w Czechach Petr Pavel. „Wyraził wiele poglądów, które pokrywają się raczej z perspektywą propagandy rosyjskiej niż naszym postrzeganiem świata” – skomentował Pavel. Dodał przy tym, że powrót Ficy na fotel premiera „z pewnością do pewnego stopnia naruszyłby też relację między nami [tj. Czechami i Słowacją]”. Pewny wyborczej wygranej Fico zdobył się na bardziej parlamentarny język, tylko pytając retorycznie, czy wypowiedź ta jest „ostrzeżeniem dla niezdecydowanych wyborców, że wybór słowackiej socjaldemokracji będzie skutkować celowym zamrożeniem relacji dwustronnych przez czeską reprezentację polityczną”.
Najgorzej od 1998 roku – albo i od zawsze
Po kolejnym powrocie na stanowisko premiera (piastuje je już po raz czwarty) Fico nie okazał się w relacjach międzynarodowych aż tak problematycznym partnerem, jak można było się obawiać. I nie chodzi tylko o to, że wspomniana umowa z USA dalej obowiązuje i ma się dobrze, a Bratysława zapowiedziała zakup kolejnych śmigłowców wielozadaniowych Black Hawk.
W zeszłym roku dwustronnie spotkał się z ukraińskim premierem Denysem Szmyhalem, w tym dwa razy w formacie konsultacji międzyrządowych. Przy tym Kijów chwalił pragmatyzm Bratysławy, która dalej dostarcza broń na Ukrainę (komercyjnie, ale jednak), jest ważnym awaryjnym dostawcą energii elektrycznej i rozwija wspólne projekty infrastrukturalne.
Nie przekonał jednak Pragi. Fico zdawał się sygnalizować, że wcześniej odgrywał tylko rolę w politycznym teatrze i – według doniesień – chciał w Pradze zrobić przystanek już w swojej pierwszej podróży zagranicznej, na Radę Europejską w Brukseli. Czesi nie byli na to gotowi.
Czeska „czara goryczy” się przelała
Finalnie, do rytualnej pierwszej dwustronnej wizyty w Czechach doszło, ale nieco później i nie bez kłopotów. Dziennikarze donosili, że do ostatniej chwili ważyło się tradycyjnie spotkanie Ficy z czeskim prezydentem. Pavel rozważał demonstracyjny sprzeciw i tylko jego odpowiedniczka ze Słowacji, kończąca swe urzędowanie Zuzana Čaputová (przeciwniczka polityczna Ficy), miała wyperswadować mu ten gest. W imię celu wyższego, jakim były „ponadstandardowe” relacje dwustronne.
Skandal dyplomatyczny, który wisiał w powietrzu przez kilka miesięcy, dopełnił się wiosną 2024 roku. Po spotkaniu słowackiego ministra Juraja Blanára z Siergiejem Ławrowem, szefem rosyjskiego MSZ, na marginesie forum dyplomatycznego w tureckiej Antalyi przelała się czeska „czara goryczy”.
Premier Fiala oświadczył, że ze względu na „zasadnicze różnice w poglądach na kluczowe kwestie polityki zagranicznej” czuje się zmuszony odwołać zaplanowane konsultacje międzyrządowe. W zamian z wysokimi honorami przyjął lidera największej partii opozycyjnej, Progresywnej Słowacji. Słowacki premier rewanżował się, demonstrując dobre relacje nie tylko ze wspomnianymi Zemanem i Klausem, ale i szefem wyraźnie prowadzącego w czeskich sondażach ANO Andrejem Babišem.
Koniec aksamitnej „ery rozwodowej”?
Prezydent John F. Kennedy w ciekawy sposób opisał zbliżenie USA z Kanadą: „Geografia uczyniła z nas sąsiadów, historia – przyjaciół, gospodarka – partnerów, a konieczność – sojuszników”. Okazuje się jednak, że te czynniki nie są automatyczne, nie tylko w tej konkretnej relacji sąsiedzkiej.
Czesko-słowackie stosunki międzypaństwowe są obecnie najgorsze co najmniej od czasu, gdy w Bratysławie od władzy odsunięty został w 1998 roku Vladimír Mečiar. Człowiek o silnych skłonnościach autorytarnych, którego rządy dobrze opisuje cytat z Madeleine Albright, ówczesnej amerykańskiej sekretarz stanu, opisującej Słowację jako „czarną dziurę Europy”. Nawet wtedy jednak gabinet Klausa powstrzymywał się od otwartej krytyki poczynań Bratysławy, a główną oś sporu stanowiły wymiany „uprzejmości” między prezydentem Havlem a Mečiarem. Teraz każdy najdrobniejszy spór jest raczej nagłaśniany niż wyciszany.
Jeśli wybory do czeskiej Izby Poselskiej jesienią 2025 roku, jak wszystko na to wskazuje, wygra ANO Andreja Babisa, najpewniej odnowione zostaną także konsultacje międzyrządowe. Niemniej tak w elitach czeskich, jak i słowackich obecny okres spięć i uświadomionych różnic na nowo pokazuje, jak bardzo różnią się obydwa społeczeństwa. Zwłaszcza „praska kawiarnia” zdaje się powtarzać zdumienie swoich przodków, którzy z niezrozumieniem doświadczali słowackich buntów i nie byli gotowi zaakceptować pewnych różnic.
W latach 1938–1939 doprowadziło to do eskalacji, której efektem było – pod presją hitlerowskich Niemiec – ogłoszenie niepodległości przez Słowację. Jej przywódcom mniej więcej rok zajęło dojście do konkluzji, że jest ona tylko państwem marionetkowym. Z kolei w latach 1990–1992 na nowo wybuchły, tłumione przez władze komunistyczne, słowackie ambicje narodowe. Zakończyło się to „aksamitnym rozwodem”.
Dziś relacje „rozwiedzionych”, po dłuższym okresie dobrego współżycia, który pomógł zatrzeć złe wspomnienia, znów się pogorszyły. Przyszłość pokaże, jak trwale.
This issue was published as part of PERSPECTIVES – the new label for independent, constructive and multi-perspective journalism. PERSPECTIVES is co-financed by the EU and implemented by a transnational editorial network from Central-Eastern Europe under the leadership of Goethe-Institut. Find out more about PERSPECTIVES: goethe.de/
Co-funded by the European Union. Views and opinions expressed are, however, those of the author(s) only and do not necessarily reflect those of the European Union or the European Commission. Neither the European Union nor the granting authority can be held responsible.
