Wydaje się, że w ostatnich tygodniach oczy całego świata, w tym Polski, zwrócone są na Gazę. Także za sprawą misji humanitarnej Global Sumud Flotilla, w której wzięła udział także grupa Polaków. Jednak to, co dzieje się w Gazie, to kolejny temat, który dzieli polskie społeczeństwo. 

Jak pisali Jarosław Kuisz i Karolina Wigura w lipcu 2024 roku, jesteśmy narodem „który dobrze rozumie zarówno strach Izraelczyków o swoje bezpieczeństwo, jak i pragnienie Palestyńczyków posiadania niepodległego państwa”. 

Czy dziś możemy powiedzieć to samo? I czy powstanie państwa palestyńskiego jest w ogóle możliwe? Między innymi na takie pytanie próbują odpowiadać autorki i autorzy książek, które chciałabym Państwu polecić, aby lepiej zrozumieć i poznać to, co nie jest naszą codziennością. Bo to właśnie literatura pozwala nam bardzo często wzbudzić w sobie empatię, którą tracimy na skutek politycznych awantur i medialnych przekazów. 

W ostatnim czasie obserwujemy nie tylko kolejne marsze dla Palestyny, ale również liczne wydarzenia kulturalne, które mają pokazać wsparcie. Ale także zachęcić do zgłębiania historii i kultury Palestynek i Palestyńczyków. 

Jeszcze w 2024 roku w krakowskim kinie Paradox odbył się pokaz filmów „Spojrzenie na Palestynę. Pokaz filmów palestyńskich i dyskusja”. W Katowicach Fundacja Nahda, we współpracy z członkami społeczności palestyńskiej i pod patronatem Ambasady Palestyny w Polsce, zorganizowała dzień kultury palestyńskiej. Jeszcze wcześniej pokaz kina palestyńskiego zorganizowało Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski. W 2025 roku w ramach Palestine Solidarity Days – drugiej edycji dni solidarności z Palestyną w Warszawie – w Centrum Kultury Filmowej im. Andrzeja Wajdy miał miejsce pokaz filmu „Feniks z Gazy” i spotkanie z reżyserem – by wymienić tylko kilka filmowych wydarzeń, o których łatwo znaleźć informacje.

Także literatura palestyńska i o Palestynie, stała się w ostatnich miesiącach coraz częściej tematem spotkań, dyskusji, paneli, wykładów. Księgarnia Bookowski w Poznaniu rozpoczęła projekt „GŁOSY” przybliżający literaturę z różnorodnych kultur i zakątków świata. We wrześniu tego roku prelekcję o literaturze palestyńskiej wygłosiła Agnieszka Budnik. Wcześniej, wiosną, w Krakowie, Instytut Bliskiego i Dalekiego Wschodu UJ zorganizował czytanie palestyńskiej poezji i dyskusję wokół niej. Podobne wydarzenie w Warszawie zorganizowało też Muzeum Azji i Pacyfiku, gdzie odbyło się również seminarium poświęcone sylwetce i twórczości palestyńskiego poety Mahmuda Darwisza. 

Coraz więcej miejsca i zainteresowania poświęcamy Palestynie. Widać to także na rynku wydawniczym. Książki na ten temat pojawiały się już kilka czy kilkanaście lat temu, być może jednak część z nich uszła uwadze czytelniczek i czytelników. Dlatego przygotowałam dla Państwa zestawienie bardzo różnych tytułów. 

Ewa Jasiewicz, „Podpalić Gazę”, wyd. W.A.B, Warszawa 2011

Ewa Jasiewicz to polsko-brytyjska dziennikarka, działaczka na rzecz obrony praw człowieka, uczestniczka polskiej grupy, która wzięła właśnie udział w misji humanitarnej Global Sumud Flotilla. Tematyką palestyńską zajmuje się od wielu lat. Już w 2011 roku pojawił się jej reportaż, w którym pisze, że „okupacja Palestyny jest naszą sprawą”, bo jest nią każda wojna, okupacja, tragedia. W 2008 roku pojechała do Strefy Gazy jako koordynatorka Ruchu Wolna Gaza, którego celem było przerwanie ówczesnej blokady Strefy przez wojska izraelskie i opisała codzienność życia na tym terenie. 

Autorka spisała z imienia i nazwiska każdą ofiarę izraelskich nalotów, oddała głos Palestynkom i Palestyńczykom. Warto jednak podkreślić, że jest to reportaż, w którym autorka jest mocno obecna. Nie sili się na obiektywizm, ale wyraźnie pokazuje swoje emocje i stanowisko. 

Raja Shehadeh, „Palestyńskie wędrówki. Zapiski o znikającym krajobrazie”, tłum. Anna Sak, wyd. Karakter, Kraków 2011

Raja Shehadeh jest prawnikiem, który zajmował się kwestią wywłaszczania gruntów przez rząd Izraela. W wolnym czasie chętnie wędruje po palestyńskich wzgórzach i zachwyca się przyrodą. Ta książka to zaproszenie do wspólnej wędrówki, a konkretnie siedmiu, które sam autor odbył na przestrzeni kilkudziesięciu lat. 

Początkowe, prawie sielankowe widoki, zamieniają się jednak w opowieść o zajmowaniu wzgórz przez żydowskich osadników, czemu towarzyszą rosnące napięcia społeczne i eskalacja konfliktu izraelsko-palestyńskiego.

Raja Shehadeh, „Obcy w domu”, tłum. Anna Sak, wyd. Karakter, Kraków 2013

Shehadeh urodził się w 1951 roku, czyli już po tym, jak jego rodzina została zmuszona do opuszczenia domu w Jafie i przeprowadziła się do Ramallah. 

Ojciec pisarza był adwokatem i działaczem politycznym, który jako jeden z pierwszych Palestyńczyków opowiadał się za utworzeniem dwóch państw: Palestyny i Izraela. W 1985 roku został zamordowany przez nieznanych sprawców. W drugiej wydanej w Polsce książce, autor opowiada o swojej relacji z ojcem zarówno w kontekście rodzinnym, jak i politycznym. Raja jawi nam się tu jako człowiek dopiero kształtujący się, studiujący literaturę, potem prawo, założyciel organizacji al-Hak, dla którego ważna jest obrona praw człowieka, ale także akceptacja ojca.

Raja Shehadeh, „Dziennik czasu okupacji”, tłum. Anna Sak, wyd. Karakter, Kraków 2014

Tym razem otrzymujemy książkę-dziennik, który Raja Shehadeh pisze od grudnia 2009 do grudnia 2011 roku, choć notuje bardzo nieregularnie. Czasem codziennie, innym razem mamy miesięczną przerwę w zapiskach. To jednak czas, gdy na Bliskim Wschodzie wydarzyło się bardzo wiele, między innymi izraelskie wojsko zaatakowało turecką Flotyllę Wolności, miała miejsce arabska wiosna, a Palestyna złożyła wniosek o uzyskanie statusu nieczłonkowskiego państwa-obserwatora w ONZ.

W epilogu autor opisuje swoją podróż do jednej z wiosek Masafer Yatta, co może wydawać się także inspiracją do filmu „No Other Land” [Nie chcemy innej ziemi], który otrzymał w 2025 roku Oscara za najlepszy pełnometrażowy film dokumentalny. 

Mourid Barghouti, „Jestem stamtąd, jestem stąd”, tłum. Hanna Jankowska, wyd. Czarne, Wołowiec 2014

Autor dorastał w Ramallah, studiował na uniwersytecie w Kairze. Na możliwość powrotu do Palestyny czekał trzydzieści lat. Barghouti ma za sobą wiele lat spędzonych w Europie, obywatelstwo jordańskie oraz dokumenty, dzięki którym może przebywać na terenie Autonomii Palestyńskiej. 

Książka to autobiografia dorosłego mężczyzny, który wraz synem wyrusza do utraconego świata swojego dzieciństwa. To także bardzo osobisty zapis bólu, gniewu, ale też bezsilności. Na uwagę zasługuje momentami bardzo poetycki język i spojrzenie na świat, bowiem autor to również, a może przede wszystkim, poeta. 

Louisa B. Waugh, „Spotkajmy się w Strefie Gazy”, tłum. Tomasz Wilusz, wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2015 

Autorka przyjeżdża do Gazy kilka razy i, jak sama mówi, jej pierwszy pobyt to moment „względnie spokojny”, dlatego skupia się na opisywaniu codzienności mieszkanek i mieszkańców oraz podkreśla ich niezwykłą gościnność. Po jakimś czasie, gdy wraca do Gazy, widzi już inną rzeczywistość: Waugh pisze nie tylko o Izraelu, ale też o Hamasie. 

Reporterka opowiada o ofiarach, strachu, życiu w ciemności, bo dostawy prądu i paliw są ograniczane do minimum, brak też wielu produktów spożywczych. Dla osób, które nie wiedzą nic o Gazie, ta książka jest dobrym wprowadzeniem.

Colum McCann, „Apeirogon”, tłum. Aga Zano, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2021

Oparta na faktach powieść, której głównym wątkiem są dwie tragiczne śmierci dziewczynek. Smadar, córka Ramiego, staje się przypadkową ofiarą zamachu samobójczego, a Abir, córka Bassara, zostaje śmiertelnie postrzelona w szkole. Rami jest Palestyńczykiem, a Bassar Izraelczykiem. 

To powieść o nadziei, wybaczeniu, walce o pokój, ale także książka niezwykle ciekawa formalnie, podzielona na 1001 rozdziałów, numerowanych od 1 do 500, a następnie od 500 do 1, gdzie autor nie prowadzi nas linearnie przez historię, ale buduje opowieść niczym tytułowy apeiron (wielokąt o nieskończonej liczbie boków). 

Iljas Churi, „Dzieci getta. Mam na imię Adam”, tłum. Hanna Jankowska, wyd. Karakter, Kraków 2021

Iljas Churi w wywiadzie dla „Le Monde” o swojej książce powiedział: „Pisanie tej powieści było dla mnie trudne, gdyż przywołuję w niej, w lustrzanym odbiciu, bolesną historię Palestyńczyków i cierpienie Żydów. Pod tym względem decydujący wpływ miał na mnie film Lanzmanna «Shoah». Ten film mnie poraził. Powieść, którą napisałem, jest aktem głębokiego uznania dla drugiego – dla Żyda. Jest wyciągniętą ręką”.

To książka o pewnym kłamstwie, ale także rekonstrukcji historii za pomocą zbiorowej pamięci. Nie tylko o samej Palestynie i Izraelu, ale o milczących ofiarach. I znów, jest to książka ciekawa i wymagająca formalnie. Mamy główną część opowieści – notatki Adama Dannuna, który jest Palestyńczykiem, urodzonym w 1948 roku w Liddzie, mieszkającym obecnie w Nowym Jorku, ale to, co sam pisze, przenosi nas w czasy przełomu VII i VIII wieku. A oprócz tego jest jeszcze kilka ciekawych, literackich nawiązań.

Adania Shibli, „Drobny szczegół”, tłum. Hanna Jankowska, wyd. Drzazgi, Warszawa 2023

Głośna powieść, która składa się z dwóch części. 1949 rok zabójstwo młodej Palestynki przez izraelskie wojsko oraz XXI wiek, Autonomia Palestyńska i mieszkanka Ramallah, która przeczytawszy w gazecie artykuł o zbrodni sprzed lat, wyrusza do Negewu, chcąc dowiedzieć się, co dokładnie spotkało tamtą dziewczynę. 

Powieść nominowana do Międzynarodowego Bookera i National Book Award.

Adania Shibli, „Dotyk”, tłum. Hanna Jankowska, wyd. Drzazgi, Warszawa 2024

Druga przetłumaczona w Polsce powieść palestyńskiej pisarki, która gościła na krakowskim Festiwalu Conrada. „Dotyk” to okupowana Palestyna przedstawiona oczami dziewczynki, która swój świat widzi przez kolejne tytuły rozdziałów: „Kolory”, „Cisza”, „Ruch” czy „Język”. 

I znów, to powieść bardzo oszczędna, której siła, podobnie jak „Drobnego szczegółu”, tkwi w języku. 

Raja Shehadeh, „Dlaczego Izrael boi się Palestyny?”, tłum. Anna Sak, wyd. Karakter, Kraków 2024

Najnowsza książka palestyńskiego autora wydana przez Karakter, która przedstawia ponad stuletni konflikt izraelsko-palestyński. Tym razem autor skupia się na pokazaniu palestyńskiej perspektywy historycznej, a książka podzielona jest na dwie części – genezę konfliktu Izraela z Palestyną i wydarzenia po 7 października 2023 roku.

Nathan Thrall, „Jeden dzień z życia Abeda Salamy” tłum. Monika Bukowska, wyd. Znak Literanova, Kraków 2024

Reportaż, który czyta się niczym powieść, nominowany do Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego, nagrodzony Pulitzerem 2024. Spojrzenie z perspektywy indywidualnej tragedii – wypadku palestyńskiego autokaru na drodze kontrolowanej przez Izrael i patrolowanej przez izraelską policję – w której zginęły palestyńskie przedszkolaki, a wiele osób zostało poważnie okaleczonych – fizycznie i psychicznie. 

Thrall zapoznał się z wieloma materiałami na temat tego wypadku, a w reportażu oddaje głos tytułowemu Abedowi – ojcu chłopca, który zginął, pozostałym rodzicom, lekarzom, żołnierzom, a także żydowskim osadnikom, prezentując wieloaspektową perspektywę życia na Zachodnim Brzegu.

Rashid Khalidi, „Palestyna: wojna stuletnia. Opowieść o kolonializmie i oporze”, tłum. Anna Dzierzgowska, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2025

Historyk i specjalista w dziedzinie Bliskiego Wschodu przedstawia konflikt izraelsko-palestyński z perspektywy palestyńskiej, przekonując, że tak naprawdę to wojna kolonialna, w której ważną rolę odegrały także Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. 

Khalidi pisze na podstawie osobistych doświadczeń, przedstawia kluczowe wydarzenia, które ukształtowały dzisiejszą sytuację Palestyny. 

Wywiad z autorem można przeczytać na łamach „Kultury Liberalnej”.

Mohammed El-Kurd, „Rifka”, tłum. Bartosz Wójcik, Wydawnictwo Współbycie, Warszawa 2025

Mohammed El-Kurd to palestyński poeta, pisarz, dziennikarz i aktywista urodzony w 1998 roku w Sheikh Jarrah we Wschodniej Jerozolimie. Jako dziecko doświadczył przymusowego wysiedlenia przez izraelskich osadników. Zyskał międzynarodową rozpoznawalność wraz z siostrą Muną dzięki kampanii #SaveSheikhJarrah, co spowodowało, że w 2021 roku ich nazwiska pojawiły się w magazynie „Time” na liście stu najbardziej wpływowych ludzi świata. To pierwsza książka autora – tom poezji – tłumaczona na język polski. 

Na łamach „Kultury Liberalnej” można przeczytać recenzję książki „Perfect Victims: And the Politics of Appeal” Mohammeda El-Kurda autorstwa Pawła Jędrala.

To oczywiście mój autorski wybór książek związanych z Palestyną, które uważam za warte uwagi z różnych powodów, o czym starałam się napisać w krótkich opisach.

Zapraszam do dyskusji i dopisywania własnych tytułów, które uważają Państwo za istotne ze względów reporterskich czy literackich.