Katarzyna Sarek

Milczący noblista

„Niemowa”, „bez słów”, „milcz” – tak można przetłumaczyć pseudonim literacki tegorocznego laureata literackiej nagrody Nobla. Guan Moye, znany światu pod pseudonimem Mo Yan, od ponad dwudziestu lat uważany jest za jednego z najważniejszych pisarzy współczesnych Chin. Często porównuje się go z Faulknerem, Rabelais’m czy Marquezem, ale jego prawdziwe i najgłębsze źródło inspiracji to „chińska ziemia”. Jako wiejski chłopak urodzony w czasie wielkiego skoku i dorastający w okresie rewolucji kulturalnej na własnej skórze doświadczył absurdu, przemocy i zdeprawowania mrocznego okresu maoistowskich Chin. Zamiast chodzić do szkoły, pasał krowy. Ukształtowały go przede wszystkim „głód i strach“, które towarzyszyły mu podczas wiejskiego dzieciństwa, robotniczej młodości i początkowych lat służby wojskowej. Do literatury popchnęła go miłość do pierogów. Gdy dom rodziców odwiedził studiujący w mieście syn sąsiadów i opowiedział o pewnym „zepsutym” pisarzu, co jadł pierogi trzy razy dziennie, wtedy w małym Mo Yan widzącym pierogi na stole raz w roku zakiełkowało marzenie o byciu pisarzem. Wychowany w ludowej tradycji wieśniaków północy Chin pochłaniał klasyczne opowieści nasiąknięte magią, demonami, atmosferą niezwykłości. Jego utwory emanują guaiqi – aurą niezwykłości połączonej z groteską, a zapełniają je upiory, zjawy i duchy. Dlatego też jego twórczość określa się często realizmem magicznym i niesłusznie zarzuca kopiowanie stylu pisarzy latynoamerykańskich, podczas gdy w rzeczywistości Mo Yan to współczesny kontynuator dawnej chińskiej tradycji zhiguai xiaoshuo – opowieści o rzeczach niezwykłych, w których rzeczywistość mieszała się z fantazją i magią.

W swoich powieściach historycznych Mo Yan pokazuje, że dwudziestowiecznymi dziejami Chin wciąż rządzi cykliczna powtarzalność, a świat wcale nie zmierza ku świetlanej przyszłości i postępowi. Rewolucja komunistyczna obaliła dawny porządek moralny i etyczny, ale nie zastąpiła go nowym. W kontaktach międzyludzkich zapanowała przemoc i bezprawie, a ludzie działają popychani najprymitywniejszymi instynktami. Gaomi to chińskie Macondo. Powiat w prowincji Shandong stał się punktem, z którego wystartowała wyobraźnia pisarza. Mo Yan wypełnił go wymyślonymi postaciami i fikcyjnymi wydarzeniami, bo, jak mówi w wywiadach, wspomnienia z dzieciństwa wyblakły i musiał uruchomić swoją fantazję. Jego bohaterowie co rusz zmagają się z absurdalną i odrażającą rzeczywistością, która przebrana w groteskowy sztafaż udaje, że nie ma nic wspólnego z „tu i teraz”. Pisanie „Jiuguo” (Krainy wódki) Mo Yan rozpoczął we wrześniu 1989 roku, zaledwie trzy miesiące po wydarzeniach na placu Tian’anmen. Powieść o surrealistycznej krainie wódki, w której panują niepodzielnie absurd i makabra, została wydana najpierw na Tajwanie w 1992 roku, a na kontynencie w 1999 roku, dopiero po zmianie tytułu i usunięciu części tekstu, bowiem cenzura słusznie dopatrywała się w niej niepoprawnych aluzji i alegorii. Mo Yan drwi w niej z chińskiej obsesji na punkcie jedzenia i picia i na wzór Lu Xuna sięga po obecny od zawsze w historii i kulturze chińskiej kanibalizm. U Lu Xuna – najważniejszego pisarza nowożytnych Chin – kanibalizm symbolizował nieludzkie stosunki społeczne, jakie panowały u schyłku Chin cesarskich. Mo Yan twierdzi, że w gruncie rzeczy nic się nie zmieniło, mimo upływu prawie stu lat.

Mo Yan, zwłaszcza w swoich późniejszych książkach, nie cofa się przed pokazywaniem najboleśniejszych aspektów życia w dzisiejszych Chinach – wszechmocy urzędników, wszechobecnej korupcji, bezsiły zwykłego człowieka wobec państwa i odgórnego regulowania nawet najintymniejszych aspektów życia jednostki. Jest to szczególnie widoczne w jego ostatniej książce „Wa” (Żaba) wydanej w 2009 roku, w której przełamuje tabu i głównym tematem opowieści czyni, do tej pory nieobecną w literaturze chińskiej, politykę kontroli urodzin. W przesyconej czarnym humorem „Shengsi pilao” (Zmęczony życiem i śmiercią) narratorem jest zabity w latach 50 ubiegłego wieku właściciel ziemski, który odradza się w ciałach kolejnych zwierząt i obserwuje zmiany zachodzące w rodzinnej wsi aż do lat 90, kiedy „wszyscy stali się po prostu źli”.

Świat Mo Yana zaludniają słabi mężczyźni – nieudacznicy, prostacy, opętani żądzami łajdacy i kobiety-bohaterki, żywe symbole macierzyństwa i poświęcenia. Powieść „Fengru feitun” (Obfite piersi, pełne biodra) to największy hymn kobiecości, jaki stworzyła literatura chińska. „Obfite piersi oraz krągłe kobiece biodra to najpiękniejsza, najbardziej doniosła, najświętsza i najbardziej czysta forma świata fizykalnego” [1] – odpowiedział Mo Yan oburzonym chińskim krytykom, zarzucającym mu odejście od tradycyjnej kultury chińskiej. Symbolem kobiecości uczynił piersi, obiekt uwielbienia i uzależnienia Jintonga, dziewiątego dziecka Shangguan Lu. Jintong, bękart spłodzony przez białego misjonarza, to karykaturalna postać słabeusza skonfrontowana z silnymi postaciami kobiecymi – matką i ośmioma siostrami, które imponują wytrwałością, pracowitością i poświęceniem. Mo Yan kocha i podziwia kobiety, które zawsze są w stanie znieść więcej niż mężczyźni, a macierzyństwo daje im niewyobrażalną siłę przetrwania i wolę walki.

Utwory Mo Yana kipią językiem. Rozpasanie, nadmiar, błazenada, karnawał oszałamiają czytelnika i przenoszą w groteskowy i magiczny świat, w którym realizm co rusz splata się z surrealizmem. Tworzący poza granicami Chin, niechętni mu dysydenci twierdzą, że Mo Yan nie wypowiada się otwarcie na drażliwe tematy, a krytyczny ton jego utworów tłumi surrealistyczna otoczka i groteskowy język. Howard Goldblatt, tłumaczący Mo Yana na angielski, zagadnięty o stosunek noblisty do dysydentów powiedział, że pisarz ich lubi i szanuje, ale nie chce zostać jednym z nich. Zapytany o unikanie trudnych kwestii stwierdził, że pewne problemy są tak trudne i bolesne, że albo twórca je wymazuje i usuwa ze swego świata, albo je przejaskrawia. Według Mo Yana ograniczenia i cenzura korzystnie wpływają na twórczość literacką, a melancholia, jaka pojawia się w jego ostatnich książkach wypływa z dwóch źródeł. Z lęku, jaki w nim budzi postęp i rozwój ekonomiczny Chin ostatnich dekad, który przyniósł takie problemy jak na przykład zniszczenie środowiska naturalnego czy zanik standardów moralnych. A także z banalnego starzenia się i uświadomienia sobie nieodwracalnego upływu czasu.

Podczas wykładu wygłoszonego na Open University of Hong Kong w 2005 roku Mo Yan powiedział, czym dla niego jest literatura: „Mam swoje skrzywienie, uważam mianowicie, że literatura i sztuka nigdy nie powinny być narzędziem pochwały. Powinny obnażać to, co mroczne, pokazywać ciemne strony i niesprawiedliwości społeczeństwa, a także mroczną stronę ludzkiej duszy, złą część człowieczej natury”.

Przypisy:

[1] Lidia Kasarełło, „Chińska kultura symboliczna. Jej współczesne metamorfozy w literaturze, teatrze i malarstwie”, Wydawnictwo Dialog, Warszawa 2011, s.128.

Książki Mo Yana w polskim tłumaczeniu:

Mo Yan, „Kraina Wódki”, przeł. Katarzyna Kulpa, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2006.
Mo Yan, „Obfite piersi, pełne biodra”, przeł. Katarzyna Kulpa, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2007.

* Katarzyna Sarek, doktorantka w Zakładzie Sinologii Uniwersytetu Warszawskiego, tłumaczka, publicystka, współprowadzi blog www.skosnymokiem.wordpress.com. 

 „Kultura Liberalna” nr 197 (42/2012) z 16 października 2012 r.