Czy „Dziady” powinny dyżurnie obsługiwać wszelkie narodowe traumy? Najnowsza inscenizacja dramatu Mickiewicza afirmuje rewolucyjny potencjał współczesnej jednostki, nie jest jednak wolna od publicystycznych uproszczeń.
W 1945 roku Polacy nie wpadli w dziejową przepaść. Znaleźli się pod władzą radykalnej i zależnej od Moskwy mniejszości, ale dla milionów z nich nowy porządek oznaczał szansę poprawy losu. Nie było ani pełnego wyzwolenia, ani nowej okupacji – była nowa, inna Polska.
Brak zbiorowo przyjętego kanonu wartości sprawia, że moment odzyskania niepodległości za każdym razem staje się początkiem zażartej walki o to, jaka Polska ma być. Było tak w II, jest i w III RP. Co gorsza, poszczególne wizje państwa wykluczają ze wspólnoty politycznej znaczną część obywateli.
W filmie Pawła Pawlikowskiego to, co najważniejsze, pozostaje poza ekranem. Pod pozorem melodramatycznych perypetii kryje się tragiczne zmaganie jednostek – i całej kultury – z żartem historii. To walka, której dramatyzm oddała też debiutancka powieść Milana Kundery.
Andrzej Leder w swojej słynnej książce pisze o wymuszonej przez zewnętrzne siły „prześnionej rewolucji”. Jego wywody oparte są jednak w znacznej mierze na intelektualnych spekulacjach. Ewelina Szpak opisuje powojenną modernizację, opierając się o wnikliwe badania źródłowe.